Węże (Serpentes) – piękne i groźne

Węże (Serpentes) – charakterystyka

Od wieków węże zajmują ważne miejsce w mitologiach i wierzeniach wielu kultur. W historii Egiptu szczególną rolę odgrywała kobra, której wizerunek zdobił koronę faraona. W czasach starożytnego Egiptu wąż był również czczony jako jedno z bóstw, ale wykorzystywano go także do niecnych celów, np. zabójstw czy rytualnych samobójstw. Wszyscy znamy również biblijną przypowieść związaną z wygnaniem z raju Adama i Ewy, której siłą sprawczą był wąż.

Jak więc widać, ludzie bardzo wcześnie dostrzegli siłę, nieustępliwość i śmiercionośne właściwości wielu gatunków węży. Współcześnie dla wielu osób są one zwierzętami domowymi, ale mogą też budzić lęk, choć nie zawsze uzasadniony. Przed nami opis ogromnej grupy gadów pełzających niemal po całej Ziemi.

Klasyfikacja

• Gromada: gady
• Rząd: łuskonośne
• Podrząd: węże
• Rodziny:
  • Brodawkowcowate (Acrochordidae)
  • Cylindrowcowate (Aniliidae)
  • Gleboryjcowate (Atractaspidinae)
  • Dusicielowate, dusiciele (Boidae)
  • Połozowate (Colubridae)
  • Zdradnicowate (Elapidae)
  • Pytony (Pythonidae)
  • Tarczogonowate (Uropeltidae)
  • Żmijowate (Viperidae)
  • Tęczowcowate (Xenopeltidae)
  • Ociemkowate (Anomalepididae)
  • Węże nitkowate, wężyki (Leptotyphlopidae)
  • Ślepuchowate (Typhlopidae)
  • Anomochilidae
  • Bolyeriidae
  • Cylindrophiidae
  • Loxocemidae
  • Tropidophiidae

W obrębie podrzędu sklasyfikowano 540 rodzajów i około 3400 gatunków węży.

Występowanie

Węże żyją na wszystkich kontynentach poza Antarktydą. Mogą pełzać po lądzie i pływać w morzach. Przebywają na maksymalnej wysokości 4900 m n.p.m., w Himalajach.

Na kilku wyspach jednak (Irlandia, Islandia, Nowa Zelandia) nie zaobserwowano śladów ich obecności.

W wodach Nowej Zelandii często widuje się jednak wiosłogona żmijowatego (Laticauda colubrina) oraz pęza dwubarwnego (Pelamis platurus).

Budowa

Skóra

Jak powszechnie wiadomo, węże pokryte są łuskami. Większość gatunków wyposażona została w specjalne łuski brzuszne, umożliwiające przemieszczanie się i przywieranie do powierzchni. Łuski mogą być gładkie, ziarniste lub nastroszone.

Węże zmieniają cyklicznie skórę w procesie linienia. Ponieważ łuski są przedłużeniem naskórka, tworzą jednolitą warstwę, która jest zrzucana w postaci rękawa. Na podstawie kształtu łusek oraz ich liczby na głowie, grzbiecie i brzuchu naukowcy klasyfikują węże do konkretnych taksonów. Oczy również pokryte są skórnymi, półprzezroczystymi tworami, pełniącymi funkcję ochronną. Ta część ciała występuje przeważnie u zwierząt pozbawionych powiek.

Linienie

Linienie, zwane także wylinką ma kilka funkcji. Najważniejsza to zrzucenie starej skóry na rzecz nowej. W czasie linienia usuwane są również pasożyty skórne takie jak kleszcze. Czy jednak proces ten ma u węży związek ze wzrostem? Naukowcy mają z tym problem. Wiadomo, że linienie u owadów wiąże się bezsprzecznie z powiększaniem ciała, ale w przypadku węży jest to kwestia sporna.

Linienie występuje cyklicznie, powtarza się w ciągu całego życia węża. Przed wylinką gad może przestać jeść i często ukrywa się lub przenosi w bezpieczniejsze miejsce. Tuż przed zrzuceniem skóry staje się ona matowa, a oczy zachodzą bielmem. Stopniowo stara skóra oddziela się od nowej. Linienie trwać może kilka dni, w tym czasie wąż wije się, aby przyspieszyć cały proces. W tym samym celu może również ocierać się o chropowate powierzchnie. Starsze osobniki linieją 1-2 razy w roku, młodsze węże, które nadal rosną zrzucają skórę do 4 razy w roku.

Narządy wewnętrzne

Serce węża zamknięte jest w osierdziu – pełni ono rolę ochronnego worka. W czasie pełzania bowiem serce narażone jest na wiele urazów. Dzięki osierdziu może ono się nieco przesuwać, ale prawdopodobieństwo uszkodzenia jest mniejsze. Osierdzie chroni także serce w trakcie połykania dużej zdobyczy.

Lewe płuco ma postać szczątkową lub zanika całkowicie; u większości gatunków działa tylko jedno płuco. Generalnie rzecz biorąc, narządy węży są znacznie wydłużone i cienkie. Narządy parzyste, takie jak nerki i organy płciowe są ulokowane w korpusie jeden za drugim.

Zmysły

Wzrok

U węży wzrok jest zmysłem bardzo zróżnicowanym. Spotyka się bowiem zarówno gatunki odróżniające tylko ciemność od światła, ale są i takie, które bardzo dobrze widzą ruch. Najlepszym zmysłem wzroku dysponują węże nadrzewne, najsłabszym podziemne, ryjące (gleboryjcowate).

Połozowate z rodzaju Ahaetulla dysponują widzeniem obuocznym, w związku z tym ich oczy mogą się koncentrować na jednym punkcie. Wiele nocnych gatunków ma poziome źrenice, natomiast gatunki dzienne zazwyczaj mają źrenice okrągłe.

Węch

Za pomocą węchu węże namierzają swoje ofiary. Cząsteczki zapachowe z powietrza wyłapują za pomocą rozwidlonego języka. Następnie przenoszą je do narządu przylemieszowego (in. narząd Jacobsona) ulokowanego w okolicach ust. W ten sposób gad czuje zarówno zapach, jak i smak potencjalnej zdobyczy.

Język jest podstawowym organem zmysłowym, dlatego wąż niemal bez przerwy nim porusza. Dzięki temu na bieżąco monitoruje swoje otoczenie pod kątem obecności ofiary lub groźnego drapieżnika. U węży żyjących w wodzie takich jak anakondy, język świetnie sprawdza się pod wodą.

Wrażliwość na wibracje i podczerwień

Korpus w bezpośrednim kontakcie z podłożem jest bardzo uwrażliwiony na wstrząsy. Dzięki temu gad wyczuwa obecność innych zwierząt. Delikatne wibracje wychwytuje nie tylko z ziemi, ale także z powietrza.

Grzechotnikowate, pytony i boa posiadają specjalne receptory reagujące na podczerwień. Znajdują się one w rowkach na pysku. Dzięki nim zwierzę może „zobaczyć” promieniowanie cieplne wysyłane przez stałocieplne małe ssaki, będące pożywieniem dla wielu gatunków węży.

Jadowitość

Kobry, żmije i blisko spokrewnione z nimi gatunki posiadają gruczoły jadowe produkujące toksynę. Ma ona za zadanie unieruchomić lub zabić ofiarę. Gruczoły jadowe powstają ze zmodyfikowanych ślinianek. Toksyna wstrzykiwana jest za pomocą kłów jadowych. U zdradnicowatych i żmijowatych są one puste, co zapewnia efektywniejsze wstrzykiwanie trucizny.

Jad, poza substancjami toksycznymi, zawiera również związki odpowiedzialne za rozpuszczanie ciała schwytanego zwierzęcia. Funkcją tych substancji jest ułatwienie wężowi trawienia. Z tego powodu podobne związki w ślinie posiadają również gatunki niejadowite. Ich ukąszenie może więc doprowadzić do uszkodzenia tkanek mimo nieobecności toksyn.

Niektóre gatunki ssaków, ptaków i innych węży polują na jadowite węże. Aby jednak móc to robić, wypracowały w sobie odporność na działanie toksyn tych pełzających gadów. Więcej szczegółowych informacji na temat jadu węży można znaleźć w odrębnym artykule.

Dieta

Wszystkie węże to mięsożercy. Preferują raczej małą zdobycz, w tym małe ssaki, ptaki, jaszczurki, żaby, inne węże, jaja, ślimaki, ryby, a nawet owady.

Węże nie są w stanie gryźć, ani odgryzać kawałków mięsa, dlatego swe ofiary połykają w całości. Na nawyki żywieniowe wpływają gabaryty węża. Mniejsze osobniki polują na mniejszą zdobycz, np. młode, niedojrzałe płciowo pytony polują na początku na myszy i jaszczurki. Dorosłe pytony są w stanie upolować małego jelenia lub antylopę.

Dolne szczęki są bardzo elastyczne, podzielone na 2 części, które nie są ze sobą sztywno połączone. W szczękach znajduje się wiele stawów oraz ścięgien, co umożliwia bardzo szerokie otwieranie paszczy. Dlatego też wąż potrafi połknąć zdobycz szerszą od niego samego. Niektóre gatunki są jednak pod tym względem przystosowane do zdobywania określonego rodzaju pokarmu, np. połozowate z rodzaju Dasypeltis mogą jeść jaja znacznie większe od średnicy ich głowy. Węże te nie posiadają za to zębów, ale kostne wypustki w kręgosłupie, których zadaniem jest miażdżenie skorupek.

Ofiary

Choć lwia część węży poluje na różne zwierzęta, istnieją takie, które najchętniej żywią się innymi wężami. Zaliczamy do nich australijskie zdradnicowate z gatunku Vermicella annulata, zwane też bandy-bandy oraz kobrę królewską (Ophiophagus hannah).

Spora część węży używa jadu do zabijania swych ofiar przed połknięciem, ale są i takie, które zabijają poprzez uduszenie. Spotykane są również węże połykające żywą zdobycz.

Po obfitym posiłku węże zapadają w stan odrętwienia. W tym czasie połknięty pokarm stosunkowo sprawnie się trawi. W procesie trawienia bardzo ważną rolę odgrywa temperatura otoczenia (węże są zwierzętami zmiennocieplnymi).

Najodpowiedniejsza temperatura do trawienia to +30^oC. Jeżeli jednak w czasie tego procesu wąż zostanie czymś zaniepokojony, zwraca pokarm, aby móc uciec przed niebezpieczeństwem. W sprzyjających warunkach gad trawi niemal wszystkie części ciała ofiary, ale sierść (pióra, włosy) i pazury są wydalane razem z odchodami.

Rozmnażanie

U wszystkich węży zapłodnienie ma miejsce wewnątrz ciała samicy. Do zapłodnienia dochodzi dzięki półprąciu, którym samiec przenosi nasienie do steku partnerki.

Większość gatunków jest jajorodna i porzuca swoje potomstwo po urodzeniu. Kilka gatunków, np. kobra królewska, buduje gniazda przed złożeniem jaj, a po ich złożeniu odwiedza lęgowisko. Z kolei większość pytonów pozostaje przy jajach do momentu narodzin młodych. Samice pytonów nie opuszczają jaj, wyjątkiem jest potrzeba wygrzania się na słońcu lub pragnienie. W czasie wysiadywania samica pytona może zacząć drżeć, aby generować ciepło niezbędne podczas inkubacji.

Istnieją jednak jajożyworodne gatunki węży, u których jaja rozwijają się w ciele matki, a na świat przychodzą w pełni rozwinięte młode. Niedawno potwierdzono teorię dotyczącą żyworodności niektórych węży. Do gatunków żyworodnych zaliczamy anakondę zieloną (Eunectes murinus) oraz boa dusiciela (Boa constrictor). U tych gadów zarodki odżywiają się poprzez łożysko i woreczek żółtkowy.

Wydaje się, że żyworodność ma najczęściej związek z chłodniejszym klimatem, choć z drugiej strony trudno za taki uznać klimat Ameryki Południowej, gdzie anakondy występują.

Węże a ludzie

Przytłaczająca większość węży nie ma w zwyczaju polowań na ludzi. Jeżeli zwierzę poczuje się zagrożone ze strony człowieka, zazwyczaj po prostu ucieka. Wyjątkiem mogą być jedynie duże dusiciele.

Ukąszenie węża niejadowitego zazwyczaj nie niesie ze sobą większych konsekwencji zdrowotnych. Większym zagrożeniem może być ewentualne zakażenie rany.

Spośród ok. 720 gatunków jadowitych węży tylko ok. 250 jest w stanie zabić człowieka jednym ukąszeniem. W Australii – krainie bogatej w niebezpieczne węże – przypadki takich ukąszeń zdarzają się średnio raz w roku z kolei w Indiach są one bardzo częste, o czym piszemy w artykule: Najbardziej jadowite węże cz. II.

Zestawienie jadowitych węży prezentujemy w artykule: Najbardziej jadowite węże TOP 10.

Szczegółowe dane

Węże (Serpentes)

• Długość ciała: 10-767 cm (najmniejszym znanym gatunkiem węża jest wąż nitkowaty z gatunku Leptotyphlops carlae. Największym współcześnie żyjącym przedstawicielem podrzędu jest pyton siatkowy (Python reticulatus). Najdłuższym wężem w historii świata był natomiast titanoboa (Titanoboa cerrejonensis), osiągający ok. 13 m długości).
• Waga: 0,0006-70 kg (najcięższymi wężami współczesnego świata są anakondy. Titanoboa, największy znany wąż w historii, a zarazem bliski krewny anakond, ważył ok. 1 tony).
• Długość życia: zależna od gatunku, w niewoli niektóre gatunki mogą żyć nawet powyżej 40 lat, na wolności krócej

Węże (Serpentes) – ciekawostki

• Węże nie posiadają węzłów chłonnych.
• Kręgosłup węża składa się z 200-400 kręgów. Kręgi ogonowe stanowią mniej niż 20% tej wartości.
• Zrzucona przez węża skóra to swoisty odcisk palców. Wprawieni tropiciele są na podstawie samej skóry określić rodzaj danego węża.
• Cykliczne zrzucanie skóry było jedną z przyczyn, dla których węże stały się symbolem uzdrowienia i medycyny. Polecamy artykuł: Wąż Eskulapa – symbol medycyny.
• Istnieje teoria głosząca, że wszystkie węże są w pewnym stopniu jadowite, ale większość z nich jest nieszkodliwa dla człowieka.
• W regionach, w których miesiące zimowe są zbyt chłodne, węże zapadają w stan odrętwienia. Nie jest to jednak hibernacja, bowiem w stanie odrętwienia wąż jest obudzony, ale nieaktywny.

Polecamy

• Węże
• Jad węży
• Kobry
• Najbardziej jadowite węże świata – TOP 10
• Najdłuższe węże – TOP 10
  
• Titanoboa
• Anankonda
• Pyton siatkowy