Holocen – czas człowieka

W stosunku do poprzedniego okresu (plejstocen) holocen nie wyróżnia się ani zmianami klimatu, ani znaczącymi różnicami w składzie gatunkowym flory i fauny. To, co sprawia, że holocen zasługuje na wyodrębnienie, to fakt, że na Ziemi zaczął dominować jeden gatunek (człowiek), który wpływa na świat. Holocen to okres, w którym głównym czynnikiem sprawczym zmian w środowisku stał się człowiek.

Holocen to najkrótszy okres w dziejach Ziemi, obejmujący mniej więcej ostatnie 12 tys. lat. Zaczyna się umownie od momentu ustąpienia ostatnich lądolodów na półkuli północnej. Jest to okres wyjątkowo krótki, ale też wyjątkowy, gdyż środowisko zostało w ogromnym stopniu zmienione – i to niemal wyłącznie za sprawą jednego tylko gatunku. Człowiek najpierw zaczął polować na zwierzęta, a następnie zaczął uprawiać rolę i wycinać lasy. Wreszcie doszło do budowy miast i rozwoju cywilizacji technicznej. Działalność człowieka wpłynęła też na klimat.

Klimat i geografia

Gdyby brać pod uwagę jedynie klimat, to holocen stałby się częścią plejstocenu – jest bowiem kolejnym interglacjałem. Od poprzednich nie różni się absolutnie niczym. Jest też wielce prawdopodobne, że kolejne zlodowacenia następować będą jeszcze co najmniej kilkakrotnie – oczywiście o ile działalność człowieka nie wpłynie zasadniczo na klimat.

Początek holocenu przypominał zwykły interglacjał. Już ok. 15 tys. lat temu temperatura powietrza wzrosła. Lodowce zaczęły dość szybko topnieć, skutkiem czego poziom mórz znacząco się podniósł. Wzrosło też zasolenie wód morskich, co w połączeniu z zanikiem pokrywy lodowej poskutkowało powstaniem współczesnej cyrkulacji prądów oceanicznych. Wody wytapiające się z lądolodu zaczęły tworzyć liczne jeziora, których wiele istnieje do dziś. Poza tym na lądzie pozostały duże bryły lodu, które topniejąc, dały początek bagnom i niewielkim stawom.

Wraz z cofaniem się lądolodów ponownie przesunęły się strefy roślinne, zajmując obszary, na których znajdują się dzisiaj. Różne gatunki drzew, krzewów i ziół migrowały w innym tempie, dlatego skład gatunkowy roślinności w strefie umiarkowanej i dalej na północy ciągle się zmieniał. Za roślinami postępowały zwierzęta.

Warto podkreślić, że ocieplenie w holocenie nie nastąpiło stopniowo, lecz skokowo. Na podstawie wierceń lądolodu Antarktydy i badania skał uczeni przypuszczają, że ok. 11 600 lat temu doszło do gwałtownej zmiany klimatu – średnia temperatura na świecie podniosła się o 7°C w ciągu zaledwie trzech lat! Taka zmiana miała miejsce jeszcze raz – ok. 8 tys. lat temu.

Ocieplenia i oziębienia

W okresie holocenu klimat kilkakrotnie się zmieniał. Między 9000 a 6000 lat temu miał miejsce okres optimum klimatycznego – w tym właśnie czasie doszło do gwałtownego rozwoju rolnictwa i wędrówek ludów uprawiających gospodarkę rolną. Potem doszło do ochłodzenia, które zakończyło się 4900 lat temu.

Kolejne ochłodzenie przypadło na lata 3300-2700 lat temu oraz 700-900 naszej ery. Potem miało miejsce silne ocieplenie, czego dowodem są choćby ślady osadnictwa Wikingów na Grenlandii, gdzie możliwy był nawet wypas zwierząt. W XIV wieku rozpoczęło się kolejne ochłodzenie trwające aż do 1850 r., zwane „małą epoką lodową” – notowano wówczas wiele klęsk nieurodzaju. Potem temperatura zaczęła stopniowo rosnąć i proces ten trwa do dzisiaj.

Poziom morza

W holocenie, na skutek ustąpienia lądolodu, doszło do gwałtownych zmian poziomu morza i linii brzegowej. Poza tym uwolnione spod ciężaru lodu masy lądów zaczęły się wznosić – proces ten obserwowany jest w niektórych miejscach do dziś, np. w przypadku Skandynawii.

Doprowadziło to do znacznych zmian w środowisku wodnym. Na przykład w wielu miejscach wymarły istniejące rafy koralowe, gdyż zrobiło się dla nich zbyt głęboko. Morza zalały również doliny rzeczne, z których powstały szerokie podwodne zagłębienia. Powstały także fiordy – głęboko powcinane w ląd zatoki, a dawne doliny wycięte przez lodowce.

Nagłe wymarcie wielkich ssaków

Około 11 tys. lat temu na znacznych obszarach lądów dał się zauważyć zanik wielkich zwierząt. W samej tylko Ameryce Północnej wymarły trzy gatunki słoni, kilka gatunków jeleni, woły piżmowe, jedyny żyjący tam wielbłąd, a także gatunek bizona o rogach blisko dwumetrowej rozpiętości. Wymieranie dotknęło także drapieżniki, w tym znacznie większe od współczesnych wilki, niedźwiedzie i koty szablozębne. Wraz z nimi zniknęło też wiele dużych ptaków z grupy sępów i orłów.

Przyczyną wymarcia tych zwierząt było nałożenie się dwóch czynników, z których żaden samodzielnie nie doprowadziłby do tego zjawiska. Pierwszym z nich było tzw. „wielkie zabijanie”. Wraz z ustąpieniem lądolodu doszło do gwałtownego rozprzestrzeniania się ludzi, którzy dotarli m.in. na Syberię i przez istniejący jeszcze pomost Beringa do Ameryki. Ludzie ci byli doskonałymi łowcami, którzy nie mieli problemów z osaczeniem i zabiciem nawet największych zwierząt.

Drugą przyczyną wymierania były szybkie zmiany klimatyczne, które pociągnęły ze sobą przeobrażenia szaty roślinnej. Wiele zwierząt roślinożernych miało trudności ze znalezieniem pokarmu. Co prawda zmiany klimatyczne występowały już wcześniej i zwierzęta te mogłyby po prostu przenieść się na inne tereny, jednak tym razem nie dostały odpowiedniej ilości czasu – z powodu intensywnych polowań.

Rolnictwo

Najważniejszą zmianą, która zaszła w świecie roślinnym, to pojawienie się nowego rodzaju ekosystemów mających charakter monokultur – pól uprawnych i sadów. Ludzie stopniowo odchodzili od wędrownego trybu życia na rzecz budowy domów i samodzielnego hodowania roślin i zwierząt. Pierwsze stałe osady zaczęły powstawać na terenie Iranu już 12 tys. lat temu – uprawiano tam pszenicę i jęczmień. 9 tys. lat temu istniały już narzędzia do mielenia; poza tym zaczęli budować domy mające charakter stałych budowli.

Rolnictwo szybko się rozprzestrzeniało. Już 8 tys. lat temu ludy rolnicze dotarły do Grecji, a dalej stopniowo opanowały całą Europę. Wiadomo też, że w tym okresie hodowano kozy, krowy i świnie. Zakres areałów rolniczych stopniowo się zwiększał, podobnie jak zapotrzebowanie na drewno, które zaczęto wykorzystywać jako budulec. To prowadziło do dalszego zmniejszania się powierzchni lasów.

Działalność człowieka

Mimo stopniowego rozwoju cywilizacji aż do połowy XIX w. wpływ człowieka na środowisko był stosunkowo ograniczony. Oczywiście zwiększał się zasięg pól, a także zanotowano wyginięcie pewnych gatunków zwierząt (np. krowy morskiej, dronta dodo, tura), jednak wbrew pozorom nie były to zmiany znaczące.

Sytuacja zmieniła się po rewolucji przemysłowej i gwałtownym zwiększeniu ilości maszyn zasilanych węglem i drewnem, a później innymi paliwami kopalnymi. Od tamtej pory notuje się wzrost zawartości dwutlenku węgla w atmosferze, co skutkuje wzrostem średniej temperatury powietrza. Równie ważnym czynnikiem wpływającym na ilość CO₂ jest szeroko zakrojone wycinanie i wypalanie lasów tropikalnych. Wpływ człowieka na klimat nie budzi dzisiaj większych wątpliwości, dyskusyjna jest natomiast skala tego zjawiska.

Przewidywania

Holocen jest jedynym okresem, który można bardzo dobre zbadać. Dzięki temu, że wszelkie ślady są stosunkowo świeże, naukowcom nie sprawia większych problemów określenie, jak zmieniał się świat na przestrzeni ostatnich kilkunastu tysięcy lat. Zapis zmian geologicznych jest bardzo dokładny i pozwala na przewidywanie, jak może zmienić się klimat w przyszłości. Człowiek może zatem się na te zmiany przygotować.

Badania skał i skamieniałości plejstoceńskich wykazały, że zmianom klimatu towarzyszyły zawsze migracja organizmów. Globalne ocieplenie może więc doprowadzić do pojawienia się nowych gatunków w miejscach, gdzie w czasach historycznych ich obecności nie notowano; inne zaś znikną ze swoich dotychczasowych areałów. Efektem tego będą poważne zaburzenia sieci pokarmowych. Może to sprawić problemy również ludziom, gdyż może się okazać, że pewnych roślin na danej szerokości geograficznej nie da się już uprawiać.

Globalne ocieplenie wpłynie też na ilość dostępnej wody. W trakcie plejstocenu i holocenu dochodziło do częstych zmian wilgotności, co przekładało się na stan szaty roślinnej i oczywiście na świat zwierzęcy. Na obszarach, do których docierają wilgotne masy powietrza znad oceanów, wilgotność jeszcze wzrośnie, jednak obszary położone w głębi lądów narażone będą na pustynnienie z powodu zwiększonego parowania wywołanego wysoką temperaturą. Na skutek różnic wilgotności, temperatur i ciśnienia silniejsze mogą być wiatry, co przyspieszy erozję gleb.

Stosunkowo gwałtowne zmiany klimatu zachodzące na początku holocenu dowodzą, jak bardzo niestabilny jest klimat w okresie następujących po sobie zlodowaceń i interglacjałów. Zdaniem części naukowców, świadczy to również o tym, że ciągłe uwalnianie gazów cieplarnianych i niszczenie lasów równikowych wpływających wydatnie na globalną wilgotność powietrza może wpłynąć na świat znacznie silniej i szybciej, niż się powszechnie uważa. Jednocześnie po raz pierwszy istnieje na Ziemi gatunek, który jest w stanie tym zmianom zapobiec… lub je przyśpieszyć.

Szczegółowe dane

Holocen

• Okres: 11 700 (11 650) BP – obecnie

Podział holocenu

• 2500 BP do dzisiaj – subatlantyk – okres subatlantycki
• 5000–2500 BP – subboreał – okres subborealny (oziębienie, potem cieplej)
• 8000–5000 BP – atlantyk – okres atlantycki (ciepło, wilgotno)
• 9000–8000 BP – boreał – okres borealny (zimno sucho, coraz cieplej)
• 10 000–9000 BP – preboreał – okres preborealny

BP – before present (z ang., przed teraźniejszością). Za „teraźniejszość” przyjęty został rok 1950.

Inny podział holocenu

• Piętro megalajańskie (4 200 – nadal) – początek związany z gwałtowną suszą i stepowieniem terenów uprawnych,
• Piętro northgripiańskie (8 300–4 200) – związane z ochłodzeniem klimatu najprawdopodobniej na skutek wlania do oceanów wód roztopowych z lądolodów,
• Pietro grenlandzkie (11 700–8 300) – związane z globalnym ociepleniem kończącym plejstocen.

Holocen – ciekawostki

• Poziom morza osiągnął obecny stan dopiero około 7 tys. lat temu.
• Następujące po sobie okresy ocieplenia i oziębienia w holocenie wywołały znany nam schemat rozwoju cywilizacji. W okresie ocieplenia ludzkość miała tendencję do stabilizacji i umacniania istniejących struktur, zaś w czasach ochłodzenia miały miejsce najważniejsze podróże i próby zajęcia nowych terytoriów przez ludy mieszkające w klimacie chłodnym.

Polecamy

• Plejstocen
• Paleogen
• Neogen
• Kambr
• Ordowik
• Trias
• Jura
• Kreda
• Sylur
• Wymieranie – wielka piątka
• Człowiek rozumny
• Człowiek i jego ewolucja
• Megafauna
• Historia wymierania gatunków
• Zwierzęta wymarłe w XXI wieku