Seksualne zachowania zwierząt

Zachowania seksualne zwierząt

W jednym z naszych wcześniejszych artykułów poruszyliśmy temat homoseksualizmu wśród zwierząt. Seksualność naszych starszych braci jest jednak o wiele bardziej złożona. Wielu z nas trudno dopuścić do siebie myśl, że „zwykła” małpa czy łabędź mogą wiedzieć, czym jest się zdrada, gwałt, a nawet stosunek płciowy z niedojrzałym seksualnie osobnikiem tego samego gatunku.

Dzięki poniższemu artykułowi przekonamy się, że relacje seksualne w królestwie zwierząt są bardzo podobne do naszych. Różnica między nami, a zwierzętami w tej materii jest jednak taka, że zwierzęta nie oceniają zachowań swych współbraci. Poznajmy niezwykle tolerancyjny seksualnie świat zwierząt małych i dużych.

Systemy kojarzeń

System kojarzeń zwany jest również systemem rozrodczym. Pojęć tych używa się do opisywania sposobów tworzenia relacji seksualnych.

Do podstawowych systemów kojarzeń zaliczamy między innymi:

• monogamię
• poligamię
• poliandrię
• poligynandrię

Monogamia

Definicja monogamii jest bardzo prosta – chodzi o wyłączność. Jeden samiec wchodzi w relację seksualną z jedną samicą i odwrotnie. Zwierzęta uskuteczniające ten system tworzą stałe związki i wspólnie opiekują się potomstwem. Nierzadko pary takie są ze sobą „dopóki śmierć ich nie rozłączy”.

Do typowych monogamistów, tworzących trwałe, wieloletnie pary zaliczamy gołębiowate (Columbidae). Pingwiny cesarskie również tworzą trwałe związki, ale zmieniają partnera w każdym sezonie lęgowym.

Zdrada w związku

Monogamia związkowa nie zawsze jednak idzie w parze z monogamią seksualną – podobnie jak u ludzi, również u zwierząt tworzących stałe związki występuje zjawisko zdrady (np. łabędzie). Nierzadko takie „wybryki” kończą się ciążą.

Rodzaje monogamii

W świecie zwierząt spotyka się nie tylko monogamię seksualną, ale również:

Monogamię społeczną

Rzadka monogamia wśród zwierząt. W systemie tym samice oraz samce mogą np. korzystać z jednego terytorium, traktować się jak partnerzy bez podtekstu seksualnego. Ponad 90% gatunków ptaków wykazuje monogamię społeczną, ale wśród ssaków tylko 3% przejawia takie zachowania. Przejawem monogamii społecznej u ludzi jest małżeństwo. Monogamię społeczną spotyka się u ok. 15% ssaków naczelnych, ale także u niektórych gadów, ryb, a nawet owadów.

Monogamię genetyczną

Występuje wówczas, kiedy dana para ma potomstwo wyłącznie ze sobą.

Wszystkie rodzaje monogamii mogą występować pojedynczo, jednocześnie oraz w dowolnych kombinacjach.

Rodzaje poligamii

Poligynia

Przeciwieństwo monogamii, dotyczy wyłącznie samców. Osobniki męskie mogą kopulować z wieloma samicami. System ten występuje najczęściej w haremach (np. u koni). W takim układzie zazwyczaj to samiec może pozwolić sobie na „skakanie z kwiatka na kwiatek”, podczas gdy samice wolą kopulację tylko z jednym partnerem. W grupach poligamicznych młode samce są traktowane jak konkurencja, dlatego młode osobniki dorosłe często zostają wyrzucane z haremów. Zazwyczaj jednak młody i silny samiec, próbując zdobyć pozycję samca alfa, dopuszcza się różnych działań mających mu to zapewnić:

• Wśród takich zwierząt jak lwy i hipopotamy młode samce mogą dopuszczać się dzieciobójstwa na młodych starego samca alfa.
• Konie i pawiany gnębią seksualnie ciężarne samice alfa, doprowadzając w ten sposób do poronienia. Samce niektórych gatunków wysyłają również specjalne feromony mające za zadanie wywołać u samicy poronienie.
• Nowy samiec alfa myszy wydziela zapach, który zapobiega zagnieżdżeniu zapłodnionej komórki jajowej u samic.

Poliandria

System charakterystyczny dla samic – mogą one kopulować z wieloma partnerami. System ten spotyka się u ryb promieniopłetwych z gatunku Ophioblennius atlanticus, choć u ryb tych w równym stopniu występuje także poligynia.

Poświęcenie samca na ołtarzu przetrwania gatunku

Skrajna forma poliandrii występuje u żabnicokształtnych (Lophiiformes). Samce tych ryb są znacznie mniejsze od samic. Kiedy samiec namierzy samicę, wgryza się w nią, a następnie uwalnia enzym trawiący skórę jego ust. Doprowadza to do połączenia dwóch ryb za pomocą naczyń krwionośnych.

Samiec stopniowo zanika. Na początku traci narządy trawienne, potem mózg, serce, oczy i gonady. Z tych ostatnich uwalniane są plemniki w odpowiedzi na hormony we krwi samicy „ogłaszające”, że doszło do uwolnienia komórki jajowej. Dzięki tej skrajnej formie dymorfizmu płciowego samica w momencie płodności ma partnera „pod ręką”.

Jedna samica może w ten sposób wchłaniać kilka samców jednocześnie.

Poligynandria

Ta forma poligamii polega na spółkowaniu wielu samców z wieloma samicami i na odwrót. System ten obecny jest wśród szympansów bonobo (Pan paniscus) i szympansów zwyczajnych (Pan troglodytes).

Gatunki takie żyją w dużych grupach społecznych, składających się z samców i samic. Każda samica kopuluje z kilkoma samcami, a każdy samiec kopuluje z wieloma samicami. Do najbardziej rozwiązłych zwierząt z tej grupy (i nie tylko) zaliczają się szympansy karłowate bonobo. U tych małp naczelnych seks jest formą łagodzenia konfliktów, a także sposobem tworzenia pozytywnych relacji między członkami grupy.

Inne zachowania seksualne zwierząt

Jednopłciowość

O jednopłciowości mówimy wtedy, kiedy w danym gatunku występują tylko samce lub tylko samice. Zjawisko to obserwuje się u kilku gatunków ryb. U kalandino (Squalius alburnoides), rybek pływających w wodach Hiszpanii i Portugalii, spotyka się wyłącznie samce. Świadczyć to może o bardzo złożonych technikach reprodukcyjnych.

Hermafrodytyzm

W wielu naszych artykułach pojawiało się słowo „hermafrodyta” lub „obojnak”. Oba pojęcia można stosować zamiennie, ponieważ odnoszą się do tego samego zjawiska – jeden osobnik posiada zarówno męskie jak i żeńskie organy płciowe. Czasem obojnaki potrafią także zmieniać płcie. Zjawisko to rzadko spotyka się u kręgowców, ale jest ono powszechne u bezkręgowców.

Zwierzę obojnacze zazwyczaj zmienia płeć w określonym momencie życia. Z reguły samice zmieniają się w samce, np. w sytuacji, gdy samiec dominujący zostanie usunięty z grupy samic. W takiej sytuacji największa samica w ciągu kilku dni przeobraża się w samca i staje się przywódcą stada. Technikę taką do perfekcji opanowały ryby z raf koralowych, głównie wargaczowate (Labridae) i papugoryby (Scaridae).

Przeobrażenie samca w samicę również się zdarza, ale występuje o wiele rzadziej.

Przymus seksualny

Jak łatwo się domyślić, zachowanie to polega na brutalnym zmuszeniu partnera/partnerki do kopulacji. W królestwie zwierząt dopuszczają się tego ptaki: kaczki, gęsi i żołna białoczelna (Merops bullockoides), a także wiele ssaków, w tym roślinożernych.

Przymus seksualny spotyka się także wśród owadów, głównie chrząszczy wodnych z rodzaju Acilius.

Działania takie sugerują, że w sezonie godowym nie ma miejsca na zaloty, chodzi bowiem o szybkie przekazanie genów. Samce wspomnianych owadów kopulują z jedną samicą w wodzie, umożliwiając jej zaczerpnięcie powietrza tylko raz na jakiś czas.

Taka przymusowa kopulacja trwać może nawet 6 godzin, aby inny samiec nie miał okazji przekazać swojego materiału genetycznego.

Dzieworództwo czyli partenogeneza

Dzieworództwo bardziej naukowo zwane jest partenogenezą. U gatunków potrafiących rozmnażać się w ten sposób zarodek rozwija się bez udziału plemnika. Jak zatem łatwo się domyślić, dzieworództwo uskuteczniane jest przez samice.

Dotyczy ono głównie gadów, w tym największych współczesnych jaszczurek świata – smoków z Komodo (Varanus komodoensis), a także jaszczurek z rodzaju Cnemidophorus. U tych drugich kopulacja z samcem jest raczej rzadka, o wiele częściej to samice są w pełni odpowiedzialne za rozród.

Między samicami dochodzi do tzw. „pseudokopulacji”. Ma ona na celu wywołanie owulacji. Rolę samca w tej niezwykłej parze pełnią samice posiadające niski poziom estrogenów, te z wysokim poziomem hormonów żeńskich pełnią natomiast rolę samic.

Dzieworództwo spotyka się czasem wśród ryb, głównie u aterynokształtnych (Atheriniformes) z gatunku Menidia clarkhubbsi, a także u meksykańskich przedstawicieli rodzaju Poecilia.

Niereprodukcyjne zachowania seksualne zwierząt

Wiele osób może to zaskoczyć, ale istnieją gatunki, które przejawiają zachowania seksualne, które z zapłodnieniem nie mają zbyt wiele wspólnego. Do zachowań takich zaliczamy:

• Biseksualizm i homoseksualizm (w serwisie znajduje się oddzielny artykuł na ten temat)
• Masturbacja
• Seks oralny
• Kopulacja międzygatunkowa
• Kopulacja z niedojrzałymi seksualnie osobnikami (np. u gronostajów (Mustela erminea) i szympansów karłowatych)
• Nekrofilia – zjawisko kopulacji żywego osobnika z martwym zwierzęciem zdarza się u ssaków, ptaków, gadów i żab.

Czy zwierzęta odczuwają przyjemność seksualną?

Przez wiele lat temat seksualności zwierząt nie istniał w kręgu naukowym. Był to temat tabu. Kiedy jednak zagadnienie to zostało poruszone, wielu specjalistów stwierdziło bezsprzecznie, że żadne zwierzę poza człowiekiem nie odczuwa przyjemności z seksu.

Alternatywny pogląd głosił natomiast, że – poza świniami i ludźmi – seksualne spełnienie odczuwają może delfiny i 1-2 gatunki ssaków naczelnych.

Nawet dzisiaj głównym nurtem myślowym w tej materii jest ten głoszący, że zwierzęta kopulują ze sobą jedynie w celu przedłużenia gatunku. Niektórzy badacze, np. Jonathan Balcombe, twierdzą jednak, że częstość występowania takich zachowań seksualnych jak masturbacja, homoseksualizm i seks oralny (czyli zachowań nie mających na celu zapłodnienia) świadczą dobitnie o tym, że przynajmniej niektóre gatunki stymulują się seksualnie tylko dla przyjemności.

A może jednak tak?

Balcombe zaznacza również, że u niektórych samic ssaków występuje łechtaczka, która nie pełni żadnej roli przy zapładnianiu poza odczuwaniem przyjemności. Istnieją także dowody na to, że samice niektórych ssaków naczelnych przeżywają orgazm.

Ponieważ jednak nie jesteśmy ani delfinami, ani szympansami bonobo, nie jesteśmy w stanie kategoryczni stwierdzić, jakie emocje i uczucia towarzyszą tym zwierzętom w trakcie kopulacji. Trudno nawet stwierdzić, czy zwierzęta odbierają potencjalną przyjemność z zachowań seksualnych w taki sam (czy nawet podobny) sposób jak my.

Zachowania seksualne zwierząt – ciekawostki

• Zwierzęta monogamiczne prezentują niższy poziom agresji i rywalizacji, niż zwierzęta poligamiczne.
• Około 90% gatunków ssaków wykazuje poligynię.
• Hermafrodytyzm występuje u 14 rodzin ryb kostnoszkieletowych.
• Dzieworództwo spotykane jest u 70 gatunków kręgowców, w tym u ryb młotowatych (Sphyrnidae), żarłaczy czarnopłetwych (Carcharhinus limbatus), płazów, a także raków.
• Według doniesień, młode samce słoni z RPA nękały seksualnie, a następnie zabijały nosorożce. Badacze jednak uznali, że niezwykłe brutalne zachowania słoni nie miały podtekstu seksualnego.
• Koniki morskie, uważanie od lat za gatunki monogamiczne, okazały się jednymi z najbardziej rozwiązłych zwierząt. Na podstawie obserwacji naukowcy wykazali, że spośród 3168 kontaktów seksualnych 90 koników morskich, aż 37% z nich stanowiły relacje homoseksualne.

Polecamy

• Homoseksualizm wśród zwierząt
• Opracowania