Jane Goodall – zawsze należy mieć nadzieję

„Zawsze należy mieć nadzieję” – słowa te, wypowiedziane przez Jane Goodall podczas rozmowy na temat trudnej sytuacji ofiar wojen w Afryce można uznać za motto słynnej badaczki. Obdarzona magnetyczną osobowością, niezwykle zasłużona przyrodniczka zasłynęła przede wszystkim ze swoich badań nad szympansami, choć lista jej zasług jest o wiele większa.

Jane Goodall (a właściwie Valerie Jane Morris-Goodall) jest osobą niezwykłą, której osiągnięcia na zawsze zmieniły wyobrażenie ludzi o zwierzętach. Wykazała się przy tym niezwykłym hartem ducha oraz zaangażowaniem w problemy przyrody niemal całego świata. Mimo że sama zetknęła się z okrucieństwem i bezmyślnością człowieka wobec przyrody, nadal wierzy, że mentalność ludzką można zmienić i niezmordowanie walczy o lepszą przyszłość Ziemi.

Młodość, czyli początki miłości do przyrody

Jane Goodall urodziła się 3 kwietnia 1934 r. w Londynie. Jak dzisiaj sama twierdzi, przyrodą interesowania się od zawsze za sprawą matki, która czytała jej książki o zwierzętach. Kiedy Jane skończyła 1,5 roku, dostała pluszowego szympansa. Wiele osób przestrzegało rodziców przed takim prezentem, gdyż wierzono, że może powodować koszmary u dziecka – stało się jednak inaczej. U Jane pluszowy szympans wzbudził wielka fascynacja Afryką, spotęgowaną później przez książki o przygodach doktora Dolittle, który rozmawiał ze zwierzętami.

Dzieciństwo Goodall było przyćmione przez fakt, że gdy wybuchła wojna, jej ojciec zostawił rodzinę. Na szczęście matka była dla dziewczynki wielkim wsparciem. Jako jedna z nielicznych osób nie próbowała zniechęcać Jane do realizacji dziecięcego marzenia o wyjeździe do Afryki, a wręcz dopingowała ją w walce o osiągnięcie celu. Kiedy okazało się, że studia są zbyt kosztowne, Jane, za radą matki, podjęła się pracy sekretarki, co umożliwiło jej naukę.

Początek kariery naukowej

Jako sekretarka, Goodall dysponowała wieloma kontaktami. W 1957 r. skorzystała z tego i zadzwoniła do Louisa Leakey’ego – słynnego już wtedy kenijskiego archeologa i paleontologa. Leakey wierzył, że rzetelne badania nad małpami człekokształtnymi pozwolą lepiej zrozumieć pochodzenie człowieka. Jednocześnie wyznawał niezwykły na owe czasy pogląd – uważał, że do badań przyrodniczych kobiety nadają się lepiej, gdyż są dokładniejsze i bardziej oddane pracy.

Uczony był zadowolony ze stanowczej postawy Goodall i uznał, że świetnie nada się do planowanych przez niego badań nad szympansami w parku narodowym Gombe w Tanzanii. W 1958 r. wysłał ją do Londynu na studia nad zachowaniem naczelnych. Udało mu się też pokonać trudności ze strony znane z konserwatyzmu brytyjskich władz i uzyskać zezwolenie dla Goodall na prace w rezerwacie. Warto dodać, że ten sam uczony był promotorem Dian Fossey w jej badaniach nad gorylami górskimi.

Goodall przyjechała do Afryki 14 lipca 1960 r., zupełnie nieprzygotowana na to, co ją czeka, gdyż nigdy nie przebywała w Afryce i w rzeczywistości niewiele wiedziała o szympansach. Jednak starała się nie zawieść oczekiwań Leakeya. Uważnie obserwowała szympansy i poznawała ich zwyczaje. Początkowo zwierzęta obawiały się jej i były bardzo nieufne. Na szczęście Goodall nie zraziła się i cierpliwie czekała, aż szympansy przyzwyczają się do niej, mimo że trwało to kilka miesięcy. Dzięki swojej postawie i późniejszym osiągnięciom w 1967 r. została kierownikiem badań w Gombe.

Nowe spojrzenie na szympansy

Kiedy Goodall przyzwyczaiła szympansy do swojej obecności, mogła rozpocząć staranne badania nad ich zachowaniem. Przyniosły one wiele zaskakujących odkryć. Już w pierwszym roku obecności w Afryce zauważyła, że szympansy posługują się narzędziami. Okazało się też, że wbrew powszechnemu mniemaniu nie są one wegetarianami, lecz żywią się też owadami, głównie termitami, które poławiają z termitier za pomocą gałęzi oczyszczonych z liści.

Dalsze obserwacje wykazały, że zwierzęta te wykazują szereg cech świadczących o złożonej osobowości: wyraźnie ukazują radość, strach, niechęć i przywiązanie. Zaobserwowała też, że szympansy stosują fortele, by zyskać korzyść kosztem innych osobników w stadzie i robią sobie złośliwe dowcipy. Dostrzegła też, że wykazują ogromny wachlarz zachowań świadczących o przywiązaniu do tej pory rezerwowanych dla ludzi: Obejmują się, przytulają, a nawet całują.

Z drugiej strony zauważyła, że stada szympansów potrafią w pewnych sytuacjach toczyć spory, które nazwała „wojnami”. Ciekawym zachowaniem opisanym przez Goodall był „taniec deszczu”. Otóż niektóre szympansy bardzo nerwowo reagowały na ulewne deszcze. Patrząc w niebo, wydawały przeraźliwe odgłosy i wykonywały gesty świadczące o groźbie, jakby chciały odstraszyć żywioł.

Sama Goodall twierdziła, że wszystkie te odkrycia stały się możliwe jedynie dlatego, że były wykonywane w terenie. Warunki panujące w niewoli sprawiają, że zachwianiu ulegają zachowania i struktura społeczna szympansów, zatem obserwacja nie daje wówczas wiarygodnych wyników.

Goodall dołożyła starań, by jej wnioski nie zostały uznane za zbyt emocjonalne – chciała, by świat naukowy poważnie potraktował jej odkrycia. Dopiero w 1986 r., a zatem po 26 latach badań, oddała do druku książkę „Szympansy z Gombe”, która obejmowała całość jej dotychczasowych badań.

Praca spotkała się z entuzjastycznym przyjęciem i zupełnie zmieniła podejście do zwierząt, zwłaszcza do szympansów. Zniknął na zawsze wizerunek krwiożerczej, niezbyt mądrej małpy – zastąpił go obraz zwierząt inteligentnych, wykazujących szereg emocji, nierzadko troskliwych, chociaż też czasem złośliwych. Zaczęto też znacznie większą wagę przykładać do badań w terenie, a także zmieniono sposób pisania o zwierzętach. Dotąd wielu uczonych za wszelką cenę unikało pisania o emocjach zwierząt, obawiając się oskarżeń o próby zrównywania ich z ludźmi – po publikacji prac Goodall niechęć do przypisywania zwierzętom emocji znacznie opadła.

Co prawda część uczonych zarzucała badaczce brak obiektywizmu i rzekomą „nienaukowość badań” – Goodall nadawała obserwowanym szympansom imiona zamiast numerów, jak czyniono dotychczas, a poza tym w opisach używała pojęć, które miały rzekomo świadczyć o chęci „uczłowieczenia” szympansów, np. „dzieciństwo”, „motywacja”, „ekscytacja” czy „nastrój”. Goodall, podobnie jak wielu innych uczonych, odparła te zarzuty, twierdząc, że uważna obserwacja zwierząt pozwala dostrzec, że nierzadko wykazują one emocje i jedynie wyjątkowo zatwardziały i konserwatywny umysł nie umie przyjąć do wiadomości, że zwierzęta też mogą je przeżywać.

Inne osiągnięcia Jane Goodall

Jane Goodall znana jest przede wszystkim z badań nad szympansami, ale jej osiągnięcia obejmują o wiele większy zakres działań. Regularnie spotykała się z członkami rządów państw, ambasadorami ONZ, pisała artykuły i udzielała się w wydarzeniach mających na celu pomoc ludziom w zrozumieniu konieczności ochrony przyrody. W działaniach tych bierze udział do dzisiaj – mimo podeszłego wieku przez 300 dni w roku przebywa poza domem.

Aby działalność nie poszła na marne, badaczka założyła instytut nazwany jej imieniem, którego celem jest kształcenie kolejnego pokolenia przyrodników. Kładziony jest tam nacisk na uważne obserwacje zwierząt na wolności, a także na promocję działań mających na celu ochronę środowiska, również we współpracy z instytucjami państwowymi. Obecnie Jane Goodall Institue ma filie w 27 krajach.

Jane Goodall zauważyła, że wiele zagrożeń przyrody bierze się z problemów społecznych, dlatego wielokrotnie angażowała się w działalność prospołeczną. W 1991 r. rozpoczęła w Tanzanii projekt „Roots & Roots”, w ramach którego mieszkańcom tego kraju pomagano w polepszeniu egzystencji. W tym celu sadzono drzewa i uczono o znaczeniu różnych organizmów (np. jadowitych węży) uważanych niesłusznie za szkodliwe. Projekt okazał się takim sukcesem, że realizuje się go obecnie w 120 krajach. Poza tym spotykała się z przedstawicielami uchodźców z krajów objętych konfliktami zbrojnymi i starała się, by o ich tragedii usłyszał cały świat. Twierdziła też, że wiele wojen można by uniknąć, gdyby nie degradacja środowiska skutkująca dalszym ubożeniem państw.

Za swoją działalność Goodall otrzymała szereg prestiżowych wyróżnień, w tym wiele doktoratów honoris causa, nagrodę Kioto, medal Life Science Benjamina Franklina i medal UNESCO. Wręczono jej też Order Legii Honorowej – najwyższe francuskie odznaczenie państwowe.

Życie prywatne Jane Goodall

Przebywając w Gombe, Jane Goodal poznała Hugo van Lawicka, za którego wyszła w 1964 r. W 1974 r. Jane i Hugo rozeszli się, zaś rok później Goodall poślubiła dyrektora Parku Narodowego Gombe, Dereka Brycesona. Małżeństwo okazało się szczęśliwe, niestety Bryceson zmarł na raka pięć lat później.

Z pierwszego małżeństwa Jane Goodall ma syna Hugo Erica Loiusa. Nie podziela on zainteresowań matki, a za młodu bardzo bał się szympansów. Później został szefem firmy zajmującej się poławianiem krabów, co sprawiło, że pozostawał z Jane w konflikcie przez wiele lat. Jednak Hugo śledził działalność matki i zauważył, że zupełnie pominęła ona ekoturystykę jako formę edukacji. Pomysł ten spodobał się Jane i od tamtej pory ich stosunki znacznie się poprawiły.

Jane Goodall poznała wiele znaczących osobistości. Mimo wielu lat pracy w trudnych warunkach i konieczności stawiania czoła wielu problemom, również związanym z traktowaniem jej w środowisku naukowym przez pryzmat płci, nigdy nie wyzbyła się jasnych stron charakteru. Nawet oponenci zgadzają się, że Goodall jest osobą niezwykle kontaktową, pogodną, ciepłą, obdarzoną niezwykły poczuciem humoru i ogromnie cierpliwą. Jedyne, co ją wyraźnie drażni, to traktowanie zwierząt jako „automatów”, istot niezdolnych do emocji.

Jane Goodall – Ciekawostki

• Jane Goodall ma do dzisiaj dwa talizmany-maskotki z dzieciństwa. Jednym z nich jest pluszowy szympans z pozytywką, którego dostała w wieku 1,5 roku. Drugim jest pluszowa małpka o imieniu Mr H., którą badaczka zabiera w każdą podróż i daje do głaskania każdemu rozmówcy podczas spotkań zawodowych. Jak sama twierdzi, małpkę głaskały ponad trzy miliony osób.
• W krajach anglojęzycznych Goodall jest poczytną autorką. Napisała 15 książek przyrodniczych oraz 11 książek dla dzieci.
• Badaczka wierzy, że Wielka Stopa istnieje naprawdę i bardzo interesuje się tą kryptydą.
• Goodall cierpi na prozopagnozję – zaburzenie polegające na braku umiejętności rozpoznawania twarzy. Nawet bliskich ludzi rozpoznaje po głosie lub przed spotkaniem dowiaduje się, jak będą ubrani, by ich nie pomylić z kimś obcym.

Polecamy

• Dian Fossey – goryle we mgle