Pangea – gdy wszystkie kontynenty stanowiły jedność

Superkontynenty powstawały w historii Ziemi kilkakrotnie. Pangea nie była pierwszym, ale za to była największym. Jest też najbardziej znanym, jako że przez kilkadziesiąt milionów lat istniała jako jedyny kontynent na świecie. Stała się wręcz synonimem pierwotnej Ziemi, na której rozwinęło się życie lądowe w znanej dzisiaj formie.

Pangea to superkontynent, który istniał przez około 160 mln lat – od połowy paleozoiku do połowy mezozoiku. Jego nazwa pochodzi z języka greckiego i oznacza tyle co „Wszechziemia”. Jej utworzenie się było efektem długotrwałego procesu, w wyniku którego zamknął się istniejący w pierwszej połowie paleozoiku ocean, a dwa wielkie lądy – Laurazja na północy i Gondwana na południu – połączyły się w jeden kontynent. Nastąpiło to około 335 mln lat temu.

Narodziny Pangei

Początkowo (czyli we wczesnym karbonie) Pangea nie była jedynym dużym lądem – na północ od niej znajdował się jeszcze jeden kontynent (dzisiejsza Syberia). Już w czasie powstawania Pangei istniało na niej ogromne zróżnicowanie klimatu.

Południowy fragment dawnej Gondwany pokrył się lądolodem, który utrzymał się tam aż do permu, podczas gdy w strefie równikowej panował klimat gorący i suchy. Poza tym pozostałości po istniejących wcześniej morzach dały początek rozległym mokradłom, na których rosły bujne lasy – w tych miejscach dzisiaj występują pokłady węgla kamiennego.

Uwaga – Gondwana, czyli południowy superkontynent istniał dwukrotnie – w erze paleozoicznej (przed Pangeą) oraz po jej rozpadzie w erze mezozoicznej i na początku ery kenozoicznej.

Rozkwit życia na Pangei

W późnym karbonie doszło do drastycznych zmian klimatycznych. Miało to związek między innymi z nacieraniem na główną część kontynentu półwyspu zwanego Eurameryką (połączona Europa i Ameryka Północna). W tym czasie powstał największy w historii świata obszar, na których tworzył się węgiel. Dookoła południowego bieguna nadal znajdował się wielki lądolód, który magazynował ogromne ilości wody.

Skutkiem tego było znaczne obniżenie się poziomu morza – wiele płytkich mórz przybrzeżnych i śródlądowych wyschło, dając początek rozległym, ciepłym mokradłom. Na wysuniętych najbardziej na północ obszarach Pangei rozwinęła się roślinność zaskakująco bujna, mimo że klimat tam był dość chłodny. Obniżenie się poziomu morza i zanik płytkich mórz spowodował masowe wymieranie wielu organizmów wodnych. Przypuszcza się, że wyginęło wtedy nawet 40% liliowców i 80% amonitów.

Zderzenie Eurameryki z główną częścią Pangei doprowadziło do gwałtownych (oczywiście w skali geologicznej) ruchów górotwórczych. Okres ten nazywa się orogenezą (fałdowaniem) hercyńską. W tym czasie powstały liczne łańcuchy górskie w Europie, a także w Ameryce Północnej. W tym czasie doszło też do powstania znacznych różnic temperaturowych między równikiem a obszarami położonymi na wyższych długościach geograficznych.

Co ciekawe, istniała dość ostra granica między strefą klimatu zimnego i gorącego. Istnieją dowody na to, że na wysokości jeszcze 30 stopnia szerokości geograficznej południowej znajdował się lądolód, podczas gdy tuż za tą szerokością panował gorący klimat podzwrotnikowy. Istnienie tak wyraźnej granicy nie znalazło do dziś zadowalającego wyjaśnienia. Kolejną zagadką jest fakt, że na tych samych szerokościach, na których na południu istniał lądolód, na północy panował klimat ciepły, w którym istniały tętniące życiem bagna. Na lądzie znajdującym się wówczas niemal na biegunie północnym (obecna Syberia) rosła roślinność typowa dla tundry, co również świadczy o tym, że na północy było znacznie cieplej niż na południu.

O różnicach w klimacie między północą a południem wiemy ze skamieniałości i odciskach roślin zachowanych w pokładach węgla kamiennego. Na północy występowały ciepłolubne lepidodendrony i sygilarie, podczas gdy na południu rosły rośliny przystosowane do klimatu zimnego. Na dalekiej północy i na półkuli południowej rosły drzewa i krzewy, u których można dzisiaj rozpoznać słoje przyrostu rocznego – świadczy to o występowaniu tam pór roku.

Pod koniec karbonu sytuacja znów się zmieniła. Lądolód na południowym obszarze zaczął topnieć, przez co poziom morza się podniósł. Północ i południe Pangei stały się bardziej podobne pod względem klimatu. W wielu miejscach zaczęły zanikać rozległe lasy złożone z widłaków i skrzypów, za to wzrosło znaczenie paproci zarodnikowych, co świadczy o tym, że klimat uległ ochłodzeniu. Była to zapowiedź drastycznych zmian zachodzących w permie.

Pangea w permie

W permie Pangea uformowała się ostatecznie, gdy dołączyła do niej Syberia będąca dotąd oddzielnym lądem. Pangea była zatem praktycznie jedynym dużym kontynentem na świecie – jedyne większe niepołączone z nią lądy to wyspy (dzisiejsze Chiny i południowo-wschodnia Azja), z których jedna dołączy do Pangei później.

Klimat permu niewiele różnił się od obecnego – podobnie układały się na świecie strefy klimatyczne i panowały zbliżone temperatury. Dlatego Pangea tego okresu cechuje się największym zróżnicowaniem stref roślinnych w całej historii Ziemi – nie licząc sytuacji obecnej, wywołanej licznymi i stosunkowo gwałtownymi zmianami klimatu na skutek naprzemiennych zlodowaceń i interglacjałów. Zróżnicowanie klimatu spowodowane było istnieniem powstałych w trakcie tworzenia Pangei łańcuchów górskich, które kształtowały kierunki wiatrów i ilość opadów.

Klimat tego superkontynentu był stosunkowo suchy. Było to skutkiem tego, że ogromne połacie lądu były oddalone od oceanu. Dlatego charakterystyczne dla karbonu lasy złożone z widłaków i skrzypów przestały niemal istnieć – pomijając wysunięte rejony na wschodzie, otoczone ciepłymi morzami zapewniającymi dużą wilgotność i wysokie temperatury. Poza tym w permie dochodziło do masowego wysychania mokradeł – widocznym dzisiaj tego skutkiem jest większość znanych osadów solnych. Rośliny przystosowane do wilgotnych warunków ustąpiły sucholubnym – w tym właśnie okresie nastąpił szybki rozwój nagonasiennych, zwłaszcza szpilkowych.

Pod sam koniec permu Pangea była świadkiem największego wymierania w dziejach Ziemi. Pod koniec permu wyginęło w dwóch falach prawdopodobnie nawet 94% żyjących gatunków. Miało to charakter nagły – obie fale trwały prawdopodobnie około miliona lat.

Jedyny kontynent – Pangea w triasie

W triasie doszło do ostatecznego połączenia się wszystkich większych lądów – Pangea stała się jedynym kontynentem na Ziemi. W tym okresie miała powierzchnię około 130 mln km². Istniały oczywiście nieliczne mniejsze lądy, będące częścią dzisiejszych Indochin, Iranu czy Tybetu, ale były one wówczas wielkości dzisiejszych dużych wysp. Chociaż pod koniec triasu Pangea zaczęła się rozpadać, to jeszcze przez dziesiątki milionów lat nowo powstałe kontynenty leżały na tyle blisko siebie, że różne organizmy mogły łatwo się między nimi przemieszczać. Ląd ten stanowił raczej zwarty obszar, z wyjątkiem basenu Tetydy, który wdzierał się w głąb lądu od wschodu. Był rozciągnięty w kierunku południkowym, a większa jego część znajdowała się na półkuli południowej.

Klimat Pangei był na większości jej obszaru gorący i suchy. Nawet rejony leżące w dzisiejszej strefie umiarkowanej były tak oddalone od morza, że nie miało ono wpływu na klimat. Dlatego większa część superkontynentu była bardzo gorąca latem i zimna zimą. Powodowało to znaczne różnice temperatur między północą i południem, co skutkowało powstawaniem gwałtownych wiatrów monsunowych wiejących praktycznie przez cały kontynent.

Istnienie tylko jednego dużego lądu sprawiło, że organizmy nie miały trudności z rozprzestrzenianiem się, jednak surowość klimatu sprawiła, że zróżnicowanie organizmów było stosunkowo małe. Jednak ich pozostałości napotykamy dzisiaj na wszystkich kontynentach – stanowią one najlepszy i najbardziej znany dowód na istnienie Pangei. Nie należy też zapominać, że od tych form pochodzą wszystkie istniejące dzisiaj grupy organizmów lądowych.

Rozpad Pangei

Pod koniec triasu Pangea zaczęła się powoli rozpadać. Proces ten zakończył się w jurze, ok. 175 mln lat temu. Morze Tetydy coraz mocniej wdzierało się w głąb lądu, ostatecznie stając się głębokim przedłużeniem oceanu rozdzielający Europę od Afryki. W dalszej kolejności doszło do rozdzielenia obu Ameryk. Tym sposobem Pangea podzieliła się stopniowo na trzy części.

Południowy kontynent zwany Gondwaną składał się z dzisiejszej Ameryki Południowej, Afryki, Australii i Antarktydy oraz półwyspów Indyjskiego i Arabskiego. Na północy znajdowała się zaś Ameryka Północna oraz trzeci kontynent powstały z połączenia lądów, na których dzisiaj znajdują się Syberia i Chiny. Europa w dzisiejszej formie nie istniała – w jej miejscu znajdowało się wiele wysp porośniętych lasami szpilkowymi, a większość dzisiejszego kontynentu znajdowała się pod wodą.

Klimat Pangei pod koniec jej istnienia charakteryzował się ociepleniem klimatu. Rozszerzenie powierzchni Tetydy sprawiło, że wpływ morza stał się bardziej odczuwalny. Klimat stał się bardziej wilgotny, zniknęła też niemal czapa lodowa na południu. Różnice w temperaturze między biegunami a równikiem były stosunkowo niewielkie. Strefa porośnięta roślinnością typową dla warunków tropikalnych rozciągała się aż do 60 stopnia długości geograficznej północnej i południowej. Nawet na obszarach za kołem podbiegunowym rosły grupy paproci, które nie tolerowały mocno ujemnych temperatur.

Pangea istniała w okresie, gdy na Ziemi bujnie zaczęło rozwijać się życie lądowe. Była świadkiem pojawienia się dominacji kręgowców. Jej istnienie sprawiło, że grupy te mogły rozprzestrzenić się po całej Ziemi, zaś jej zanik – niezależną ewolucję organizmów na różnych lądach i zróżnicowanie się życia.

Pangea – ciekawostki

• W języku angielskim Pangea nosi nazwę Pangaea, stąd też na niektórych ilustracjach w artykule pojawia się taka nazwa.
• Pangea była mniejsza niż dzisiejsze kontynenty razem wzięte, gdyż część obecnej Europy i Azji jeszcze nie wyniosła się ponad poziom morza.
• Okres istnienia Pangei był jedynym w dziejach, gdy zarówno biegun północny, jak i południowy znajdowały się na lądzie (w dodatku na tym samym kontynencie).
• Pangea to nazwa alternatywnej Ziemi w komiksie Sama Kietha „The Maxx”. Jest zamieszkana przez istoty inteligentne, które nie rozwinęły cywilizacji technicznej, uznając ją za zbędną. Pangea istnieje jednak tylko w umyśle tytułowego bohatera, który marzy o byciu herosem w świecie pozbawionym współczesnej techniki. Autor komiksu celowo wybrał nazwę „Pangea”, gdyż kojarzyła mu się z pierwotną, niezmienioną przez człowieka przyrodą.

Polecamy

• Podróże DinoAnimals
• Gondwana
• Opracowania
• Holocen
• Plejstocen
• Paleogen
• Neogen
• Kambr
• Ordowik
• Trias
• Jura
• Kreda
• Sylur
• Wymieranie – wielka piątka
• Człowiek rozumny
• Człowiek i jego ewolucja
• Megafauna
• Historia wymierania gatunków
• Zwierzęta wymarłe w XXI wieku