Mrówki (Formicidae) – symbol pracowitości

Mrówki (Formicidae) – symbol pracowitości

Mrówki nie należą do owadów szczególnie lubianych przez człowieka, a ich pojawienie się w mieszkaniu oznacza zazwyczaj uzbrojenie go we wszelkie środki zwalczające te owady. W rzeczywistości te niezwykle pracowite insekty mogą być bardzo pożyteczne, ponieważ, jako drapieżniki, polują na o wiele bardziej szkodliwe osobniki.

Klasyfikacja

• Gromada: owady (Insecta)
• Rząd: błonkoskrzydłe (Hymenoptera)
• Nadrodzina: Osy
• Rodzina: mrówkowate (Formicidae)

Aktualnie na świecie występuje około 12 tysięcy gatunków mrówek. Przewiduje się jednak, że jest ich prawie dwa razy więcej – 22 tysiące, ale nie zostały one sklasyfikowane. W Polsce występują 103 z nich.

Występowanie

Mrówki występują praktycznie w każdej szerokości geograficznej. Brakuje ich jedynie na Antarktydzie i kilku szczególnie odosobnionych i niegościnnych wyspach. Mrówki rozwijają się w większości ekosystemów i mogą stanowić nawet 15-25% ziemskiej biomasy zwierząt.

Cechy charakterystyczne

Ciało wszystkich gatunków mrówek składa się z trzech części: głowy, tułowia i odwłoka.

Głowa jest zawsze bardo dobrze rozwinięta, ponieważ zawiera wiele narządów zmysłowych, m.in. oczy, składające się jak u innych owadów z wielu małych, połączonych ze sobą soczewek – patrz: Pszczoły. Poza tym na szczycie głowy znajdują się ocelli, czyli tzw. proste oczy, które pozwalają wykryć poziom oświetlenia i polaryzacji.

Oprócz tego na głowie znajdują się zakrzywione antenki „macki” służące do wykrywania chemikaliów, prądów powietrznych i wibracji, ale także do wysyłania i odbierania sygnałów przez dotyk. Mrówki posiadają także silne szczęki, których używają do transportu żywności, posługiwania się różnymi obiektami, budowy gniazda, a nawet obrony.

Wszystkie sześć odnóży mrówek przylega do klatki piersiowej. Są dość grube, a na przednich umieszczone są specjalne haczyki do czyszczenie otworu gębowego oraz czułków.

 Mrówki, w większości w przeciwieństwie do os nie mają żądła, ale dobrze wykształcony gruczoł jadowy wydzielający kwas mrówkowy. Żądło występuje tylko u niektórych gatunków (np. Myrmica rubra).

Mrówki – co może być nieco zaskakujące – posiadają również skrzydła. Nie dotyczy to jednak robotnic. U niektórych gatunków występują bezskrzydłe królowe.

Wymiary i kolorystyka

Mrówki osiągają wielkość od 0,75 do 52 mm.

Poszczególne gatunki różnią się od siebie kolorem. Większość mrówek jest czarna albo czerwona, część ma barwę zieloną, brązową, pomarańczową a nawet niebieską. Wśród odmian tropikalnych pancerz ma metaliczny połysk.

Dieta

W codziennym pożywieniu mrówek znajduje się pokarm zarówno zwierzęcy, jak i roślinny z przewagą tego pierwszego. Istnieją jednak gatunki wyłącznie roślinożerne. Mrówki z południowoamerykańskiego rodzaju Atta, podobnie jak termity, żywią się wyhodowanymi w mrowisku grzybami.

Większość mrówek – z punktu widzenia ludzi – jest pożyteczna, ponieważ żywi się larwami owadów uważanych za szkodniki.

Kasty

U mrówek, jak u innych uspołecznionych owadów m.in. termitów, os, pszczół czy szerszeni, społeczeństwo dzieli się na kasty.

Najwyższą grupą są królowe, których może być nawet kilka. Ich zadaniem polega głównie na składaniu jaj. Za pomocą feromonów regulują także życie społeczne kolonii mrówek.

Druga kasta to robotnice, których rola polega na budowaniu gniazda, zapewnianiu pożywienia, opiece nad młodymi mrówkami oraz obrona kolonii. Większość robotnic nie jest w pełni wykształcona płciowo, a co za tym idzie nie bierze udziału w rozmnażaniu. Ilość mrówek z tej kasty w jednej kolonii to nawet kilka tysięcy.

Zakładanie i rozwój gniazd

Za założenie gniazda odpowiedzialna jest zapłodniona królowa – szukająca miejsca do wydania potomstwa. Tworzenie siedziby odbywa się na dwa sposoby:

• Zależny – polega na pasożytnictwie. Królowa wnika w inną, rozwiniętą kolonię mrówek i posiadając specjalne przystosowania do łagodzenia agresji atakujących ją mrówek – zabija aktualną królową. Wkrótce robotnice zmarłej królowej również wymierają i zostają zastąpione przez mrówki gatunku pasożytniczego.
• Niezależny – królowa samodzielnie kopie niewielkie jamki – zalążki gniazda. Następnie opiekuje się młodymi, aż do powstania pierwszych dorosłych robotnic.

Gotowe gniazda są bardzo zróżnicowane, a ich wygląd zależy od danego gatunku. Większość z nich buduje gniazda podziemne z ochronnym kopcem na zewnątrz. Inne decydują się zamieszkać w obumierających lub zbutwiałych pniach drzew.

Istnieją także rodzaje mrówek w ogóle niebudujące stałych siedzib, a tylko tymczasowe schronienia – jak amerykańskie mrówki koczujące.

Rozmnażanie

Proces kopulacji przeżywa jedynie samica – samiec ginie zaraz po jego odbyciu. Żeńskie osobniki tracą jednak skrzydła.

Pierwszym krokiem zapłodnionej samicy jest założenie nowego gniazda – chyba że kolonia jest rozwinięta. Samica sama opiekuje się pierwszymi larwami, aż przekształcą się one w dorosłe robotnice.

W rozwiniętej społeczności za opiekę nad młodymi, które następnie spoczywają w kokonach przed przepoczwarzeniem się, odpowiadają robotnice. To one je karmią, czyszczą, przenoszą z komory do komory lub na powietrze, jeżeli zachodzi taka potrzeba.

Komunikacja

Podstawowym sposobem komunikowania się mrówek jest wysyłanie feromonów, ale potrafią też wydawać dźwięki i porozumiewać się za pomocą dotyku. Za odbiór feromonów odpowiedzialne są umieszczone na głowie czułki.

Dzięki feromonom mrówki mogą oznaczać swoje szlaki w ziemi, ale także – podobnie jak szerszenie – alarmować inne osobniki z kolonii. Gdy mrówka zostaje zraniona wydziela ona odpowiedni zapach mobilizujący inne do zebrania się i ataku. Feromony mogą mieć także działanie „propagandowe” mające na celu wprowadzenie przeciwnika w błąd.

Nawigacja

Mrówki w trakcie żerowania oddalają się od swoich gniazd na odległość nawet 200 metrów. Mimo tego nie mają problemów z powrotem. Za „nawigację” służą im głównie feromony, którymi oznaczają przebytą drogę. Nie bez znaczenia są także bodźce dotykowe i wzrokowe.

Niektóre gatunki mrówek potrafią użyć do nawigacji nawet pola magnetycznego ziemi.

„Mrówka 24-godzinna” Paraponera clavata

Gatunek mrówek, występujący w Ameryce Południowej zwany jest „mrówką 24-godzinną”, a na całym świecie „bullet ant” czyli „mrówka pocisk”. Ukąszenie tej mrówki powoduje ból zbliżony do do postrzału, i ustępuje dopiero po upływie  24 godziny. W skali bólu Schmidta jest największy – patrz niżej).

Numeryczna skala bólu

• 0 – Brak bólu
• 1 – 3 Łagodny ból (dokuczliwy, przykry, lekko wpływa na ADL)
• 4 – 6 Umiarkowany ból (zakłóca istotnie ADL)
• 7 – 10 Silny ból (wyłączający; uniemożliwiający ADL)

ADL – (ang.) Activities of daily living – czynności życia codziennego.

4-stopniowa skala skala bólu użądleń/ugryzień Schmidta

• 1.2 – Mrówka ognista (Solenopsis invicta)
• 1.8 – Mrówka akacjowa
• 2.0 – Osa
• 2.x – Pszczoła miodna
• 2.x – Szerszeń europejski
• 3.0 – Ruda mrówka żniwiarka z Arizony
• 3.0 – Klecanka (osa)
• 4.0 – Osa czarna
• +4.0 – „Mrówka pocisk” – Paraponera clavata. Schmidt porównał ból wywołany przez tę mrówkę do chodzenia po rozżarzonych węglach z siedmioipółcentymetrowymi gwoździami wbitymi w pięty.

Mrówki – najsilniejsze na Ziemi?

Dotychczasowe badania wskazywały, że to chrząszcze w proporcji do swej masy ciała są najsilniejszymi zwierzętami. Niektóre z nich potrafią bowiem unieść ciężar przekraczający 1000 razy ich własną masę ciała – więcej w artykule: Chrząszcze.

Najnowsze badania z 2014 roku opublikowane w „The exoskeletal structure and tensile loading behavior of an ant neck joint” wskazują, że chitynowy egzoszkielet (szkielet zewnętrzny) mrówki jest w stanie wytrzymać obciążenie przekraczające 5000 (tak 5 tysięcy) razy masę ciała mrówki.

Nie oznacza to jednak, że mrówka jest w stanie unieść taki ciężar, ale jedynie, że jej pancerz chitynowy jest tak wytrzymały.

Mrówki – ciekawostki. Czy wiesz, że…

• Mrówki posiadają podobne zdolności do uczenia się jak ssaki.
• Mrówki należą do nadrodziny os.
• Samce i samice mrówek u prawie wszystkich gatunków posiadają skrzydła, robotnice zawsze są bezskrzydłe.
• Mrówki i ich larwy są spożywane w niektórych częściach świata – bywają porównywane nawet go kawioru i trzeba zapłacić za nie 90 dolarów za kilogram.
• Pomimo że większość gatunków mrówek jest pożyteczna, niektóre uważane są za szkodniki. Dotyczy to, np. mrówek faraona (Monomorium pharaonis) stanowiących problem dużych biurowców, gdzie potrafią zagnieździć się nawet między arkuszami papierów.
• Udowodniono, iż czerwone mrówki często budują mrowiska w miejscach, gdzie płyta tektoniczna jest nierównomierna lub popękana. Kiedy zbliżają się wstrząsy tektoniczne mrówki opuszczają mrowisko i spędzają noc na powierzchni. Dotychczas nie wyjaśniono w jaki sposób mrówki pozyskują informację o zbliżających się wstrząsach.

Polecamy:

• Owady
• Szarańcza
• Modliszka
• Szerzenie
• Pszczoły
• Motyle
• Termity