Kaszalot spermacetowy, potwal, potwal olbrotowiec (Physeter macrocephalus)

Herman Melville („Moby Dick”) stworzył dzieło literackie (oparte na faktach), w którym głównym, a zarazem tytułowym bohaterem jest ogromny, biały kaszalot – obiekt pożądania wielorybników. Książkę te można by napisać w czasach współczesnych, ponieważ również dziś kaszaloty są dla wielorybników „Świętym Graalem”.

Klasyfikacja

• Gromada: ssaki
• Podgromada: ssaki żyworodne
• Rząd: walenie
• Podrząd: zębowce
• Rodzina: kaszalotowate
• Gatunek: kaszalot

Występowanie

Kaszalot jest gatunkiem kosmopolitycznym – przebywa we wszystkich oceanach i morzach. Samice przebywają wyłącznie w klimacie umiarkowanym i tropikalnym, dorosłe samce mogą pływać w chłodniejszych wodach.

Z całą pewnością przebywają w Morzu Śródziemnym, nie ma ich natomiast w Morzu Czarnym ze względu na beztlenowość wody i wysokie stężenie związków siarki (np. siarkowodór). Obecność w Morzu Czerwonym nie jest potwierdzona. Najliczniejsze populacje przebywają blisko półek (szelfów) kontynentalnych.

Charakterystyka

Wygląd

Unikalny wygląd kaszalota nie pozwala na pomylenie go z innym waleniem. Wszystko przez ogromną prostokątną głowę, szeroką na końcu i stromo ściętą. Z przodu głowy, nieco bardziej z lewej strony pyska występuje otwór w kształcie litery „S”, przez który wypuszczane jest powietrze.

Kaszalot posiada sercowatą, bardzo grubą i rozłożystą płetwę ogonową. Podnosi ogon ponad powierzchnię wody, kiedy przymierza się do nurkowania w poszukiwaniu pokarmu. Spodnia część płetwy ogonowej jest pełna wyżłobień. Płetwy piersiowe małe w stosunku do wielkości ciała. Kaszalot posiada mały garb, zamiast płetwy ogonowej.

Walenie maja z reguły gładką, matową skórę. Nie dotyczy to kaszalota – posiada pomarszczoną niczym stara śliwka skórę w kolorze szarości lub bardzo ciemnego grafitu. Zarejestrowano również kaszaloty-albinosy.

Szczęka jest wąska i długa, wyposażona w 18 – 26 zębów. Każdy duży stożkowaty ząb z dolnej szczęki idealnie wpasowuje się we wgłębienie w szczęce górnej. Udowodniono jednak, że kaszalot świetnie radzi sobie bez zębów, potrafi bowiem bez przeszkód polować na swój przysmak – kałamarnice – nie posiadając uzębienia.

Bardzo prawdopodobne, że zęby służą bardziej do walk między samcami. Starsze osobniki posiadają liczne blizny wyglądające jak ślady po zębach kaszalota. Dzięki analizie zębów łatwo określić wiek danego zwierzęcia, ponieważ w trakcie wzrostu zęba pojawiają się warstwy zębiny. To zjawisko jest bardzo podobne do określania wieku drzew po ilości pierścieni (słojów).

Duży mózg, (nie)doskonałe zmysły

Kaszalot posiada największy mózg spośród wszystkich żyjących zwierząt. Może ważyć 7,8 kg i mieć objętość ok. 8000 cm³. Mózg kaszalota jest zatem 5 razy cięższy od mózgu ludzkiego. Choć wielkość mózgu wpływa na poziom inteligencji (współczynnik encefalizacji), kaszaloty, w porównaniu z delfinami, są mniej od nich inteligentne.

System węchu jest ubogi, co może świadczyć o słabym zmyśle smaku i powonienia. Niedostatki w tym względzie kaszalot nadrabia świetnym słuchem.

Spermacet

U szczytu czaszki znajduje się duży kompleks organów wypełnionych płynną substancją, zastygającą w kontakcie z powietrzem. Substancja ta nosi nazwę spermacetu (in. olbrot, olej spermacetowy). Najważniejszym zadaniem tego płynu i organu, który go produkuje jest generowanie silnych, skoncentrowanych dźwięków wykorzystywanych w systemie echolokacji i komunikacji.

Organ produkujący spermacet – melon – odpowiada również za pływalność kaszalota, ponieważ – dzięki zmianom skupienia spermacetu z ciekłej na stałą pod wpływem temperatury – kaszalotowi łatwiej nurkować.

Wokalizacje

Kiedy kaszalot wykorzystuje system echolokacji, emituje skoncentrowane na określony kierunek dźwięki szerokopasmowe poprzez wypuszczanie powietrza „ustami” ulokowanymi w przedniej części nosa, poniżej otworu nosowego. Dźwięki przemieszczają się do tyłu, wzdłuż nosa przez melon. Większa część energii akustycznej odbija się od worka czołowego umieszczonego na czaszce, skupiając jej wiązkę. Następnie dźwięk przechodzi ponownie przez melon, wracając do nosa. Cały proces trwa zaledwie kilka milisekund.

Dzięki emitowanemu dźwiękowi naukowcy potrafią określić wielkość melona. Każdy osobnik ma unikalne „brzmienie”. Ton dźwięku zmienia się wraz z dojrzewaniem kaszalota i, co za tym idzie, ze wzrostem melona. Kanał wypełniony spermacetem przekazuje dźwięki do ucha wewnętrznego. Powietrze stale odbija się w głowie kaszalota, zatem jego odgłosy trwają tak długo, jak długo jest on zanurzony. Istnieją 4 rodzaje dźwięków (kliknięć): zwykły, skrzypiący, „stukający”, grzechoczący.

Kaszalot – najgłośniejsze zwierzę na świecie

Kaszaloty potrafią pod wodą wydawać dźwięki o natężeniu 230 decybeli (dB). Kaszalot jest tym samym zwierzęciem wydającym najgłośniejsze dźwięki w przyrodzie. Dla porównania: startujący myśliwiec – 140 dB, a wybuch bomby atomowej to 220 dB…

Nurkowanie

Obok wala butelkonosego (Hyperoodon) i słoni morskich (Mirounga), kaszalot jest najgłębiej nurkującym ssakiem morskim. Potrafi zanurzyć się na głębokość 3 km i pozostać w głębinach nawet przez 90 minut. Z reguły jednak nurkuje na 400 m głębokości i spędza pod wodą około 35 minut.

Ten ogromny waleń jest świetnie przystosowany do drastycznych zmian ciśnienia podczas nurkowania, dzięki elastycznej klatce piersiowej, pozwalającej na „zapadnięcie się” płuc, spowolnienie metabolizmu i oszczędność tlenu.

Między głębokimi zanurzeniami kaszalot robi 8-minutowe przerwy, aby zaczerpnąć powietrza nad powierzchnią wody.

Dieta

Nurkowanie kaszalota wiąże się z jego menu – poluje na dwa gatunki kałamarnicy: kałamarnicę olbrzymią (Architeuthis dux) i kałamarnicę kolosalną (Mesonychoteuthis hamiltoni). Są to zarazem dwa największe mięczaki świata. Kałamarnica kolosalna może ważyć nawet 500 kg i mierzyć 10 m. Kałamarnica olbrzymia osiąga 13 m długości i 275 kg wagi.

Zachowania społeczne, osobowość

Kaszaloty migrują i przebywają w grupach utrzymujących się przez wiele lat. Niezmiernie rzadko zdarza się, by do grupy dołączały inne osobniki lub stado opuszczali „starzy” członkowie. Jedna grupa liczy od 6 do 9 kaszalotów, choć zdarzają się stada liczące ponad 20 osobników.

Wśród spokrewnionych waleni nie dochodzi do kopulacji, co często ma miejsce wśród orek. Samice i młode poświęcają ¾ swojego życia na żerowanie, resztę czasu spędzają na kontaktach społecznych. „Rytuały” społeczne odbywają się z reguły w godzinach popołudniowych.

Segregacja płciowa

Dorosłe samce prowadzą samotniczy tryb życia, natomiast samice i ich niedojrzałe potomstwo żyją w grupach. Głównym powodem segregacji płciowej jest rywalizacja o pożywienie – kałamarnice. Samce opuszczają grupę, w której się urodzili między 4 a 21 rokiem życia. Często tworzą „stada kawalerskie”, złożone z osobników o podobnym wieku i zbliżonych rozmiarach. Im starszy samiec, tym chętniej przebywa w samotności.

Relacje międzygatunkowe

Kaszalot ma kilku wrogów. Poza człowiekiem ich przekleństwem są orki (Orcinus orca) i orki karłowate (Pseudorca crassidens). Najbardziej zagrożone atakiem są młode kaszaloty. Orki robią wszystko, aby odseparować cielę od grupy. Grupa, stając w obronie młodego lub rannego osobnika, otacza go ze wszystkich stron, ustawiając się ogonami na zewnątrz. Formacja ta nosi nazwę kwiatu. Ogon kaszalota staje się wtedy zabójczą bronią. Wystarczy jeden cios, aby zabić orkę. Stado może również ustawić się głowami na zewnątrz. Nie wiadomo, czy kaszaloty zacieśniają więzi z innymi gatunkami, ale kiedyś zaobserwowano, że delfin butlonosy z deformacją kręgosłupa został członkiem stada kaszalotów.

Rozmnażanie

Nie ustalono, jak wyglądają zaloty i wybór partnerów. Istnieją dowody na hierarchię wśród samców, ale nie jest to dowód na to, czy samica może wybrać partnera tak, jak robią to humbaki. Po narodzinach samce nie opiekują się młodymi.

Ciąża trwa od 14 do 16 miesięcy, a na świat przychodzi jedno cielę. Samice nie rodzą co roku, mogą wydawać młode na świat co 4 – 20 lat. Laktacja trwa od 19 do 42 miesięcy, ale młode może ssać matkę do 13 roku życia. Samce osiągają dojrzałość płciową w 18 roku życia, samice – w 9 r.ż. Po osiągnięciu pełnej dojrzałości, samce wyruszają na obszary położone w wyższych szerokościach geograficznych, gdzie woda jest zimniejsza, a polowania są bardziej efektywne. Samice pozostają w niższych szerokościach geograficznych. Rozmiar ostateczny samiec osiąga w ok. 50 roku życia.

Szczegółowe dane/wymiary

Kaszalot, potwal, potwal olbrotowiec (Physeter macrocephalus)

• Długość:
  • samce: 16 m (rekordowo do 20,5 m)
  • samice: 11 m (rekordowo do 13 m); młode po urodzeniu – do 4 m
• Waga:
  • samce: 41 ton (rekord 75 ton)
  • samice: 14 ton
  • młode po urodzeniu: ok. 1000 kg
• Długość życia: do 70 lat

Kaszalot – ciekawostki

• Samiec kaszalota to największy przedstawiciel zębowców na świecie.
• Podobnie jak u innych waleni, mleko kaszalota jest bardzo tłuste (36%) i ma konsystencję twarogu, dzięki czemu jest łatwe w spożywaniu pod wodą.
• Cielęta mogą ssać mleko innych samic, nie tylko swoich matek.
• Udowodniono, że kaszaloty mogą zapadać na chorobę dekompresyjną, szybkie wynurzenia mogą być dla nich zabójcze.
• Dzięki asymetrycznej budowie czaszki kaszalot korzysta z systemu echolokacji, ponieważ z każdej strony odbiera sygnały w nieco inny sposób.
• Kaszalot posiada najdłuższe jelita na świecie.
• Melon może zawierać nawet 1900 litrów olbrotu (spermacetu).
• Na dużych głębokościach kaszaloty czasem zaplątują się w podmorskie kable telekomunikacyjne i toną.
• Dźwięki (kliknięcia) kaszalotów są najmocniejszymi dźwiękami w królestwie zwierząt.
• Ząb kaszalota może osiągać 1 kg masy.
• Kaszaloty są narażone na wyginięcie.
• Z zębów kaszalotów tworzy się tzw. scrimwshaw. W trakcie długich rejsów marynarze rzeźbią w zębach upolowanych osobników m.in. scenki z życia wielorybników.
• Kaszaloty produkują ambrę – wydzielinę z przewodu pokarmowego, będącą skutkiem niestrawności lub zaparć. Substancja ta jest stosowana w przemyśle perfumeryjnym. Ma zapach podobny do końskiego potu z nieco „morskim” akcentem.

Polecamy:

• Wieloryby
• Płetwal błękitny
• Humbak
• Finwal
• Orki
• Rekiny
• Rekin tygrysi
• Rekin żarłacz biały – rekin ludojad
• Rekin wielorybi
• Rekin młot
• Rekiny zabójcy z oceanów
• Manta – diabeł morski
• Kałamarnice
• Ośmiornice
• Ryba piła