Szczur (Rattus)

Szczur (Rattus)

Inteligentne gryzonie o umiejętnościach adaptacyjnych niewiele gorszych od ludzkich. Uznawane za szkodniki oraz przyczynę wybuchu Czarnej śmierci. W wielu krajach świata spożywane i potępiane. Szczur – wierny towarzysz człowieka, którego można oswoić, uczyć i kochać. Poznajmy nieco dokładniej dużą grupę gryzoni z rodzaju Rattus.

Klasyfikacja

• Gromada: ssaki
• Rząd: gryzonie
• Rodzina: myszowate
• Rodzaj: Rattus

W obrębie rodzaju sklasyfikowano ok. 60 gatunków szczura. Do najbardziej rozpowszechnionych zalicza się 2 gatunki: szczura wędrownego (Rattus norvegicus) oraz szczura śniadego (Rattus rattus). W terminologii naukowej szczurem określa się gryzonie z rodziny myszowatych pochodzące z Azji kontynentalnej oraz z wysp Azji południowo – wschodniej. Spora część gatunków rozprzestrzeniła się jednak daleko poza pierwotne tereny występowania. Szczur wędrowny przeszedł z Azji (najprawdopodobniej Indii) do Europy w wieku XV, natomiast w Ameryce Północnej pojawił się ok. 1750 r.

Występowanie

Szczury spotykane są w każdej szerokości geograficznej. Wywodzą się z Azji, a ich najbliższymi krewnymi są mniejsze od nich myszy (Mus).

Szczur śniady i wędrowny to gatunki synantropijne – przystosowane do życia w środowisku przekształconym przez człowieka. W wielu regionach świata, głównie w krajach rozwijających się, uznawane są za szkodniki niszczące zbiory. Mimo to większość gatunków nie przejawia szkodliwych zachowań względem człowieka.

Wiele gatunków to endemity (unikatowe dla danego miejsca lub regionu), niektóre są nawet zagrożone wyginięciem z powodu utraty siedlisk lub konkurencji z gatunkami obcymi: szczurem wędrownym, śniadym lub pacyficznym (Rattus exulans).

Charakterystyka

Szczur wyglądem przypomina dużą mysz: posiada długi tułów zakończony okazałym ogonem, pokrytym krótkimi, prawie niewidocznymi włoskami. Sylwetka wsparta jest na stosunkowo krótkich kończynach. Głowa wyposażona jest w niewielkie uszy, wydłużony pyszczek i długie wibrysy (włosy czuciowe). Ciało pokrywa gęsta sierść, a jej kolor uzależniony jest od gatunku.

Dysponuje bardzo wyczulonym węchem i łatwo go tresować. W związku z tym jest czasem wykorzystywany do wykrywania min lądowych czy diagnozowania gruźlicy na podstawie zapachu.

Szczur potrafi się uczyć, dlatego uważa się, że jest zwierzęciem inteligentnym. Umie też łączyć fakty i rozwiązywać zadania.

Badania z 2011 r. wykazały, że szczury to zwierzęta uspołecznione. Przejawiają zachowania altruistyczne wobec innych szczurów, np. próbują uwolnić je z klatek. W eksperymencie z czekoladą szczur najpierw otworzył klatkę innemu szczurowi, a następnie podzielił się z nim kawałkiem smakołyku. Wszystkie badane w ten sposób samice zachowywały się w podobny sposób, natomiast ok. 30% samców nie wykazywało tego rodzaju zachowań (cóż, były wredne ;)).

Dieta

Przyjęto pogląd, że szczury to zwierzęta wszystkożerne. Dotyczy to jednak tylko szczura śniadego i wędrownego. Szczurza dieta jest bowiem uzależniona od gatunku i miejsca występowania.

Osobniki żyjące z ludźmi mogą spożywać pokarm praktycznie niestrawny, głównie ziarna. Mimo wszystkożerności szczur wędrowny preferuje mięso, w tym mięczaki, owady, płazy, ryby, małe ptaki, inne gryzonie i padlinę. Gatunki tropikalne chętnie spożywają owoce i nasiona, niektóre z nich jedzą też robaki i insekty (np. Rattus everetti).

Zwyczaje

W środowisku naturalnym szczury prowadzą głównie nocny tryb życia. Wyjątkiem jest szczur wędrowny, który w miastach i na wsiach wykazuje aktywność zarówno za dnia, jak i nocą.

Wszystkie gatunki to zwierzęta lądowe, ale wiele z nich żyje na drzewach. Rattus xanthurus jest świetnym wspinaczem dzięki budowie anatomicznej: w stosunku do długości ciała posiada bardzo długi ogon, sierść na grzbiecie i zadzie jest długa, tylne nogi są muskularne i wyposażone w silne łapy. Gryzoń ten tworzy nory wśród korzeni dużych drzew (zwykle figowców), żeruje natomiast wysoko w liściastych koronach.

Naziemny tryb życia prowadzą z reguły gatunki mniejsze, wyposażone w krótsze ogony i sierść oraz niewielkie poduszki na łapach.

Większość szczurów potrafi pływać. Najlepiej radzą sobie w tej materii osobniki pokryte grubym, wełnistym futrem. Niektóre gatunki na tyle dobrze czują się w wodzie, że mogą w niej żerować.

Biega, wspina się, pływa…

Szczur wędrowny jest przystosowany do życia na ziemi, dlatego niezbyt dobrze się wspina. Dzięki gęstej sierści potrafi jednak pływać w jeziorach, strumieniach i rurach kanalizacyjnych. Potrafi zatem upolować małą rybę, bezkręgowca, itp.

Szczur śniady posiada talent wspinaczkowy, ponadto bez problemów biega wzdłuż wąskich gałęzi.

Wiele z nich wykopuje nory lub buduje gniazda pod głazami, w gnijących pniach lub innych obiektach leśnych. Często spotyka się gniazda ulokowane w skalnych szczelinach, jaskiniach, wiejskich chatach oraz małych i dużych budynkach mieszkalnych.

Rozmnażanie szczurów zostało najlepiej zbadane u gatunku wędrownego. Dojrzałość płciową osiągają po ok. 3 miesiącach od urodzenia. Rocznie samica może wydawać 12-22 mioty (z reguły 8-9). Ciąża trwa 21-26 dni, a szczyt rozrodczy przypada na wiosnę i jesień. U gatunków tropikalnych trwa on w miesiącach letnich lub w porach deszczowych, choć nie jest to regułą. W przeciwieństwie do szczura wędrownego szczury tropikalne wydają rocznie mniej miotów, na które składa się także mniej młodych.

Szczur jako zwierzę domowe

Przynajmniej od końca wieku XIX ludzie hodowali szczury jako zwierzęta domowe. Współcześnie są to zazwyczaj oswojone szczury wędrowne, śniade lub wielkoszczury (te ostatnie nie zaliczają się do rodzaju Rattus, lecz do Cricetomys).

Domowe szczury zachowują się inaczej niż ich dzikie odpowiedniki w zależności od tego, ile pokoleń przed nimi było hodowanych jako zwierzęta domowe. Nie stanowią one raczej zagrożenia dla zdrowia człowieka. Oswojone szczury są na ogół przyjazne i można je uczyć określonych zachowań.

Szczur jako niebezpieczny szkodnik

Czarna śmierć

Od wieków szczury uznawane są za głównych winowajców rozprzestrzeniania się dżumy. Ostatnie badania wykazują jednak, że nie mogłyby one mieć dużego wpływu na szybki rozwój epidemii w średniowiecznej Europie. Za epidemię dżumy, zwaną czarną śmiercią, która panowała w wieku XIV na Starym Kontynencie, odpowiedzialne były pałeczki dżumy (bakteria Yersinia pestis) przenoszone przez pchły żerujące na skórze szczurów śniadych. Gryzonie te nie były zatem bezpośrednio winne wybuchowi pandemii, pełniły raczej rolę transportu dla chorobotwórczych drobnoustrojów. Szczury miały także związek z wybuchem epidemii pryszczycy i klasycznego pomoru świń.

Czarna śmierć spowodowała śmierć ponad 30% populacji w Europie, a na całym świecie zmarło według szacunków od 80 do 100 mln ludzi (18-22 % całej ówczesnej populacji). Dżuma z różną siłą powracała na przestrzeni kolejnych wieków.

CDC (Centers for Disease Control and Prevention – Centrum Zwalczania i Zapobiegania Chorobom) opublikowało listę prawie tuzina chorób bezpośrednio związanych z obecnością tych gryzoni. W związku z tym większość miast świata robi wiele, aby je wytępić. Nowy Jork na przykład słynie z dużych i bardzo licznych szczurów. Nowojorczycy stosują specjalne techniki deratyzacji – w domach wielorodzinnych oraz firmach zajmować się tym muszą specjalnie przeszkoleni i licencjonowani deratyzatorzy. Ich zadaniem jest znalezienie gniazd gryzoni, które najczęściej budowane są w ścianach, w pobliżu rur kanalizacyjnych oraz śmietników.

Szczury oraz inne dzikie gryzonie mogą przenosić wiele chorobotwórczych patogenów, np. Campylobacter, Toxoplasma gondii czy Leptospira.

Lista chorób roznoszonych przez szczury:

• Gorączka krwotoczna z zespołem nerkowym
• Gorączka Lassa
• Gorączka od ugryzienia szczura
• Hantawirusowy zespół płucny
• Histoplazmoza
• Hymenolepioza
• Leptospirozy
• Tyfus plamisty
• Wirus zapalenia wątroby typu E
• Włośnica
• Wścieklizna

Szczur jako organizm modelowy

Już pod koniec wieku XIX w Clark University w stanie Massachusetts stworzono populację albinotycznych szczurów wędrownych, poddawanych rozmaitym badaniom i eksperymentom. Z czasem szczury stały się cennymi zwierzętami laboratoryjnymi, dzięki którym udało się dowiedzieć wielu ważnych informacji na temat genetyki, chorób czy skutków nadużywania narkotyków. Ponadto zrozumiano mechanizmy działań w grupie oraz skutki przeludnienia.

Badania z 2007 r. pokazują, że te niepozorne zwierzęta posiadają zdolności umysłowe występujące u niektórych ssaków naczelnych (tzw. metapoznanie). Okazało się również, że szczury domowe są spokojniejsze od swych dzikich odpowiedników, ponadto rzadziej gryzą, lepiej znoszą stłoczenie, wcześniej dojrzewają płciowo i posiadają większe mioty.

U oswojonych zwierząt serce, mózg, wątroba i nerki są mniejsze. Obserwując szczury można z łatwością wywnioskować, że pod względem psychiki są one bardzo podobne do ludzi: przejawiają kreatywność, inteligencję, czasem agresję. Potrafią jednak dostosować się do rozmaitych siedlisk.

Szczur jako pokarm

Choć w naszej kulturze szczur jest pokarmowym tabu, istnieją kraje, w których jest to normalny element diety (cóż, w niektórych krajach spożywane są psy, koty, czy… świnki morskie).

W niektórych kręgach kulturowych jedzenie szczurów zostało ograniczone do określonych klas społecznych i ekonomicznych. Na przykład indyjskie plemię Mishmi traktuje szczurze mięso jako nieodłączny element kuchni, natomiast północnoindyjska kasta Musahar spopularyzowała jedzenie szczurzego mięsa jako egzotycznego przysmaku. Wśród ludów Polinezji i Hawajów spożywanie tych gryzoni jest elementem diety najbiedniejszych mieszkańców.

Szczury są spożywane także w Ghanie, Australii (Aborygeni), na Filipinach, w niektórych regionach Tajlandii i Kambodży.

W innych rejonach świata szczurze mięso uznawane jest za nieczyste i powodujące choroby. W islamie tradycja zabrania jego spożywania, u judaistów traktowane jest jako niekoszerne. Rdzenni mieszkańcy Boliwii i Peru uznają spożywanie szczurzego mięsa za kulturowe tabu, co oznacza, że istnieje niepisany zakaz jedzenia go.

Szczegółowe dane

Szczur (Rattus)

• Długość ciała (bez ogona): 12-34 cm (ogon może mierzyć tyle ile ciało)
• Waga: 95-240 g
• Długość życia: 1 roku ze względu na ataki drapieżników

Szczur (Rattus) – ciekawostki

• Szczury introdukowane do miejsc, w których pierwotnie nie występowały przynoszą wiele szkód w ekosystemach. Dobrym przykładem jest szczur śniady, uważany za jeden z najbardziej inwazyjnych gatunków świata.
• W Nowym Jorku – jednym z najbardziej zaszczurzonych miast świata – żyje ok. 2 mln tych gryzoni. Trudno jednak o dokładne statystyki, bowiem dzikie szczury są praktycznie nieuchwytne. Wcześniej ogłoszono, że w Nowym Jorku żyje ich ponad 8 mln, a nawet ponad 30 mln. Dane te nie zostały jednak zaakceptowane przez środowisko naukowe.
• Szczur to pierwszy z 12 znaków w zodiaku chińskim.
• Powszechnie uważa się, że ogon szczura jest nafaszerowany strychniną. Znawcy tych inteligentnych zwierząt wiedzą jednak, że podobne informacje to zwykłe mity. Strychnina występuje w organizmie szczura tylko wtedy, gdy ten zje trutkę.
• W Chinach szczury uważane są za symbol mądrości i płodności. Podejrzliwie patrzy się na dom, który szczury opuściły.
• Opowieść o wojnie Dziadka do orzechów ze szczurami pochodząca z bajki „Dziadek do orzechów i Król Myszy”, zainspirowała Piotra Czajkowskiego do napisania baletu „Dziadek do orzechów”
• Kino również sięgało wielokrotnie do szczura jako postaci filmowej np. Ratatuj z 2007 roku Sprinter z Wojowniczych Żółwi Ninja.

Polecamy:

• Gryzonie
  
• Mysz domowa
• Kapibara – największy gryzoń świata
• Chomiki
• Świnka morska