Orzeł przedni (Aquila chrysaetos)

Jeśli królem ssaków jest lew, na tytuł króla ptaków zasługuje orzeł przedni, bowiem, jak powiedział brazylijski zawodnik mieszanych sztuk walki – Anderson Silva: „Gdyby siła miała znaczenie, to słoń, a nie lew byłby królem”.

Tak, wiemy, to trochę przewrotne stwierdzenie, gdyż na liście najbardziej drapieżnych ptaków świata na pierwszym miejscu znajduje się wojownik wspaniały. Któż jednak odmówi orłowi przedniemu siły i odwagi aby zaatakować człowieka czy wilka…?

Klasyfikacja

• Gromada: ptaki
• Rząd: szponiaste
• Rodzina: jastrzębiowate
• Podrodzina: orły
• Rodzaj: Aquila
• Gatunek: orzeł przedni

Podgatunki:

• Aquila chrysaetos canadensis – Ameryka Północna
• Aquila chrysaetos chrysaetos – Europa (z wyłączeniem państw wyspiarskich, Danii i Półwyspu Iberyjskiego)
• Aquila chrysaetos daphanea – Centralna Azja
• Aquila chrysaetos homeryi – Półwysep Iberyjski, Bliski Wschód, Afryka Północna, Iran, Kaukaz
• Aquila chrysaetos japonica – Półwysep Koreański, Japonia
• Aquila chrysaetos kamtschatica – tereny na wschód od Gór Ałtaj
  

Występowanie

Jego królestwem jest państwo holarktyczne (Holarctis), ale i tam zniknął z wielu regionów, w których pierwotnie występował, ponieważ obszary te zostały zajęte przez ludzi.

Zamieszkuje północne i zachodnie tereny USA, wschodnią Kanadę, góry Europy i północno-środkową Azję, czasem spotykany na północy Afryki. W Europie upodobał sobie Tatry Wysokie i Alpy, jak również lasy i góry północnej Szwecji. Najczęściej spotkać go można na obszarach odludnych.

Orzeł przedni potrafi dostosować się do wielu rodzajów siedlisk, jednak najlepiej czuje się na otwartych lub półotwartych terenach łowieckich. Rodzima roślinność wydaje się dla niego najbardziej odpowiednia, unika również rozwiniętych obszarów miejskich, rolnych i gęstych lasów.

Na obszarach bezludnych, np. w południowym Jukonie widywany regularnie na wysypiskach śmieci i przy zabitych przez pojazdy zwierzętach. Największe populacje żyją natomiast w pasmach górskich i tam też gniazdują, choć czasem wybiera tereny nizinne, jeśli warunki bytowania są odpowiednie.

Migracje

Niektóre orły migrują, ale inne pozostają na jednym obszarze przez cały rok, zależne jest to od miejsca występowania – orły z cieplejszych rejonów nie migrują, ale np. osobniki z Alaski i Kanady odlatują na południe kontynentu wraz z początkiem jesieni.

Charakterystyka

Wygląd

Wielkość

Jeden z największych ptaków drapieżnych o ciemnobrązowym upierzeniu i okazałych skrzydłach. Długość ciała wynosi 66 – 102 cm, rozpiętość skrzydeł 1,8 – 2,34 m. Największy podgatunek – Aquila chrysaetos daphanea – waży od 4,05 do 6,35 kg, natomiast najmniejszy – Aquila chrysaetos japonica – osiąga ok. 2,5 kg (samce) i ok. 3,25 kg (samice). W ramach gatunku średnia masa ciała samców wynosi ok. 3,6 kg, a samic – 5,1 kg. Ptaki z Ameryki Północnej są często mniejsze od swych eurazjatyckich braci, ale zdarzają się wyjątki.

Dymorfizm płciowy pod względem upierzenia nie występuje, jest jednak widoczny w wielkości, samice bowiem są z reguły większe i cięższe od samców.

Upierzenie

Dorosłe osobniki są ciemnobrązowe o złotym karku i tyle głowy (stąd nazwa angielska Golden eagle – „złoty orzeł”), czasami widoczne są szare pióra na ogonie i lotkach. Między podgatunkami istnieją subtelne różnice kolorystyczne. Pióra na nogach są w tym samym odcieniu, co reszta ciała, stęp jest jasnożółty. Ponadto, niektóre osobniki, szczególnie z Ameryki Północnej, posiadają białe „naramienniki”. Dziób żółty, zakrzywiony, z ciemną końcówką, skóra wokół oczu również w odcieniach żółci.

Młode

Niedojrzałe orły są podobne do dorosłych, ale wydają się ciemniejsze z czarnym wręcz tyłem ciała, dotyczy to szczególnie orłów z Azji Wschodniej. W pozostałych populacjach młode ptaki są bardziej płowe, a biel pokrywa ok. 2/3 długości ogona zakończonego szerokim pasem.

Zdarza się również, że młodzież posiada na lotkach białe plamy tworzące półksiężyc. Orły poniżej 12 miesiąca życia mają najwięcej elementów białych, z czasem biel przeobraża się w odcień rdzawego brązu. Po 3 latach pokrywy skrzydeł i ogon ciemnieją. Ostateczne barwy upierzenia pojawiają się w 5 – 6 roku życia.

Wokalizacje (dźwięki)

Podczas, gdy wiele orłów znanych jest z donośnych wokalizacji, orzeł przedni ma szczególną skłonność do milczenia, nawet w sezonie rozrodczym. Kilka razy udało się nagrać pojedyncze odgłosy tego ptaka, które zazwyczaj emitował wokół gniazda.

Głos orła jest słaby, wysoki i piskliwy, niektórzy uważają nawet, że „żałosny”, „szczenięcy” – brzmi to co najmniej paradoksalnie zważywszy na ogromne rozmiary i charakter zwierzęcia. Najczęściej ptaki wydają dźwięki podczas komunikacji z innymi orłami, czasem między rodzicami a potomstwem, rzadko odzywają się zaznaczając swoje terytorium lub aby „dogadać się” z partnerem.

Dieta i sposób polowania

Orzeł przedni żywi się głównie małymi ssakami, większe zwierzęta, np. renifery i łosie zjada jako padlinę. Poluje na młode lisy, gronostaje i norki, łapie czasem małe ptaki, jaszczurki oraz węże. Zdarza mu się upolować młodą kozicę  zrzucając ją ze skały.

Większość ofiar chwyta na ziemi, ale zdarza się, że na ptaki poluje w locie. Lata nad zboczami gór i potokami w celu wypłoszenia potencjalnej ofiary na otwarty teren. Podczas łowów bardzo pomaga mu świetny wzrok umożliwiający dostrzeżenie zdobyczy z dużej odległości.

Poluje w ciągu dnia, rzadko przed wschodem lub po zachodzie słońca. Dorosły orzeł potrzebuje dziennie 230 – 250 g mięsa, aby przetrwać, choć jest na tyle wytrzymały, że może przeżyć tygodniową głodówkę, po której za jednym zamachem pochłania ok. 900 g pokarmu.

Potężne szpony gwarantują skuteczność polowań, bowiem ich nacisk jest 15 razy większy od uścisku ludzkiej dłoni.

Wyszkolony przez sokolników orzeł przedni potrafi upolować nawet wilka. W stanie dzikim takie przypadki należą jednak do rzadkości. Wyszkolony potrafi zaatakować człowieka.

Udokumentowany atak orła przedniego na jelenia wschodniego (Cervus nippon) na Syberii, prezentujemy na zdjęciach w dalszej części artykułu.

Rozmnażanie

W okresie rozrodczym, przed kopulacją dochodzi do zalotów obejmujących faliste loty w parze lub w pojedynkę. Samiec, aby pokazać swe umiejętności, bierze kawałek skały lub kamień, zrzuca go w wysokości, a następnie wykonuje imponujący lot nurkowy łapiąc go w powietrzu.

Popis ten powtarza czasem więcej niż trzykrotnie. Samica nie jest mu dłużna – zgarnia grudkę ziemi i robi z nią to samo, co samiec z kamieniem. W przeciwieństwie jednak do bielika amerykańskiego (Haliaeetus leucocephalus), zaloty nie odbywają się co roku.

Gniazda

Para buduje zazwyczaj kilka gniazd na swoim terytorium i używa ich naprzemiennie przez kilka lat. Samo gniazdo może z czasem osiągnąć średnicę około 200 cm.

Samica składa jaja w marcu lub kwietniu, a wysiadywanie zaczyna jeszcze przed złożeniem drugiego jaja, stąd też pisklęta przychodzą na świat w 3 – 4-dniowych odstępach czasu.

Wysiadywaniem trwającym 43 – 45 dni zajmuje się matka i ojciec, po którym z reguły wykluwają się dwa młode orły. Często jednak starszy i silniejszy brat zabija młodszego lub młodszy umiera z głodu.

Po ok. 3 miesiącach potomek opierza się, a po 65 – 70 dniach jest już zdolny do lotu. Największym zagrożeniem dla młodych są ulewne deszcze i nadmierne ciepło, zatem rodzice przystosowują miejsce gniazdowania do wymagań lokalnego klimatu.

Prędkość lotu – jeden z najszybszych ptaków

Na otwartej przestrzeni orzeł przedni może osiągnąć 130 km/h (niewiele mniej od jerzyka), choć średnia jego prędkość zazwyczaj wynosi 45-50 km/h.

Podczas polowania (lot ślizgowy) jego prędkość może zbliżać się do 190 km/h.

W locie nurkowym w kierunku zdobyczy lub podczas pokazów w trakcie okresu godowego (patrz wyżej), ze zwiniętym skrzydłami, orzeł przedni osiąga prędkość od 240 do 320 km/h, czyli niewiele mniej od sokoła wędrownego (Falco peregrinus). Oznacza to, że orzeł przedni jest jednym z najszybszych zwierząt świata. Choć mniej zwrotny (ze względu na wielkość) od sokoła wędrownego, to niemal tak samo szybki.

Orzeł przedni wydaje się być drugim najszybszym zwierzęciem i ptakiem na Ziemi.

Orzeł przedni w Polsce

W Polsce orzeł przedni jest ptakiem bardzo rzadkim – ocenia się, że występuje ok. 30-35 par lęgowych, które występują głownie w Tatrach, Beskidzie Niskim i Beskidzie Sądeckim, Pieninach, oraz w Bieszczadach. W okresie jesieni oraz zimy na terenie całego kraju można spotkać młode orły przednie pochodzące z północy Europy. Osobniki te szukają własnego terytorium.

Ochrona

Orzeł przedni objęty jest w Polsce ścisłą ochroną gatunkową.

Szczegółowe dane i wymiary

Orzeł przedni (Aquila chrysaetos)

• Długość: 66 – 102 cm
• Rozpiętość skrzydeł: 1,8 – 2,34 m (rekord w niewoli 2,81 m)
• Długość skrzydła: 52 – 72 cm
• Długość ogona: 26,5 – 38 cm
• Długość stępu: 9,4 – 12,2 cm
• Długość dzioba: ok. 6 cm
• Masa:
  • samice: 3,25 – 6,35 kg (rekord 7,2 kg)
  • samce: 2,5 – 4,05 kg. Rekord w niewoli (12,1 kg)
• Długość życia:
  • 15 – 20 lat na wolności (rekord 32 lata)
  • 40 – 45 lat w niewoli

Dymorfizm płciowy przejawia się w różnicy wielkości – samice są większe i cięższe od samców.

Prędkość:

• W locie nurkowym: 240 km/h (przeciętnie); 320 km/h (maksymalnie)
• W locie poziomym: 45-50 km/h (zazwyczaj); 130 km/h (maksymalnie)

Jak ciężką ofiarę orzeł przedni może unieść?

Wg niektórych źródeł orzeł przedni jest w stanie unieść w locie ofiarę ważącą ok. 8 kg. Wg innych źródeł uniesienie ciężaru 4 czy nawet 2 kg wymaga dobrych wiatrów wznoszących. Orzeł potrafi jednak sfrunąć z wysokości z cięższą ofiarą na ziemię (np. kozicą), lecz nie uniesie jej do góry.

Orzeł przedni – ciekawostki

• Orzeł przedni jest 5 orłem świata pod względem rozpiętości skrzydeł.
• Gatunek ten jest 7 najcięższym orłem świata. Najcięższa znaleziona samica ważyła 7,2 kg (w niewoli 12,1 kg).
• Orzeł przedni linieje (pierzy się) od marca – kwietnia do września – października każdego roku.
• W przeszłości wielu ranczerów zabijało orły przednie w obawie o bydło i mniejsze zwierzęta hodowlane. Jednak analizy wykazały, że wpływ tego ptaka na liczebność trzody chlewnej i bydła był minimalny. Dzisiaj orzeł jest prawnie chroniony.
• Para orłów przednich zajmuje terytoria dochodzące nawet do 155 km².
• Z powodu stosowanych w przeszłości trucizn – DDT i dieldryny – zdolność lęgowa orła przedniego obniżyła się. Mimo zaprzestania stosowania tych substancji, zatrucia nadal stanowią największe zagrożenie dla tych dostojnych ptaków.
• Berkut to ukraińska nazwa orła przedniego. „Słynna” ukraińska jednostka sił specjalnych milicji, która zasłynęła z pacyfikacji manifestantów na Majdanie Niepodległości w Kijowie na Ukrainie, nosi nazwę Berkut (ukr. Беркут).