Antylopy

Ich różnorodność może wprawiać w zdumienie, zważywszy na fakt, że w świadomości przeciętnego człowieka funkcjonuje tylko gnu i gazela. A szkoda, bowiem życie antylop to jedna wielka przygoda, a przygody – jak wiemy – naznaczone są mniejszym lub większym ryzykiem.

Klasyfikacja

• Gromada: ssaki
• Rząd: parzystokopytne
• Rodzina: krętorogie i widłorogie

Gatunki

Opisane 91 gatunków antylop sklasyfikowano w ok. 30 rodzajów, jednak do dzisiaj jest to przedmiotem dyskusji, w związku z czym istnieje kilka różnych systemów klasyfikacyjnych.

Pod terminem „antylopy” nie kryje się taksonomicznie, ani kladystycznie zdefiniowana grupa zwierząt. Nazwy używa się do opisania wszystkich członków rodziny krętorogich (Bovidae), nie należących do owiec, bydła, ani kóz. Zazwyczaj mianem antylop określani są przedstawiciele podrodzin

• Alcelaphinae
• Antilopinae
• Hippotraginae
• Reduncinae
• dujkery (Cephalophinae)
• kilku przedstawicieli Bovinae
• ridbok szary (Pelea capreolus)
• impala (Aepyceros melampus)

Zapamiętaj

Warto więc zapamiętać, że antylopy to potoczna nazwa 91 gatunków ssaków parzystokopytnych należących do rodziny krętorogich oraz jednego gatunku z rodziny widłorogich – widłoroga.

Gazela zaś, to potoczna nazwa mniejszych antylop.

Występowanie i siedliska

Żaden gatunek nie zamieszkuje Australii i Antarktydy, krętorogie z Ameryki Północnej i Południowej to również nie antylopy, choć żyjący w północnej Ameryce w plejstocenie suhak jest tak klasyfikowany. Obecna Ameryka Północna stała się domem dla widłoroga (Antilocapra americana), określanego mianem antylopy tylko nieoficjalnie.

Afryka

Powszechnie przebywają w Afryce, stając się znakiem rozpoznawczym sawann i półotwartych równin, choć całkiem sporo gatunków żyje w Azji.

Azja

Półwysep Arabski zamieszkuje oryks arabski (Oryx leucoryx) i gazela dorkas (Gazella dorcas), w Indiach spotkamy nilgau (Boselaphus tragocamelus), gazelę indyjską (Gazella bennettii), garnę (Antilope cervicapra), cziru (Pantholops hodgsonii) i czykarę (Tetracerus quadricornis), natomiast w Rosji i Azji Środkowej natrafimy na suhaka (Saiga tatarica) i wymienione już cziru.

Introdukowane do USA

Wiele gatunków upolowanych podczas egzotycznych podróży przewieziono do innych części świata, głównie USA. Niektóre są świetnymi skoczkami robiącymi niesamowite uniki w trakcie ucieczki. Teksas to szczególne miejsce pod tym względem – panują tam świetne warunki klimatyczne i siedliskowe dla gatunków afrykańskich i azjatyckich.

Siedliska

Antylopy żyją w różnych rodzajach siedlisk; większość przebywa na afrykańskich sawannach, jednak spora część wybiera lasy, a nawet tereny trudne do przetrwania – pustynie lub ostańce (koziołek skalny (Oreotragus oreotragus)), a nawet podmokłe tereny i bagna (sitatunga (Tragelaphus spekii)).

Niby osiadłe, ale część wędruje

Wydaje się, że większość antylop prowadzi osiadły tryb życia, ale wiele z nich podejmuje także długie wędrówki umożliwiające zdobywanie dużych ilości pożywienia w miejscach, gdzie akurat panuje pora deszczowa. Najbardziej rozpoznawalne gnu oraz gazele z Afryki Wschodniej pokonują niesamowicie długie dystanse, co klasyfikuje je jako jedne z najdalej migrujących ssaków.

Charakterystyka

Wygląd

Wszystkie krętorogie mają palcowate kopyta, poziome źrenice i kostne rogi. Te podstawowe cechy skutecznie maskują jednak ogromne różnice w wyglądzie pomiędzy antylopami, a bydłem, kozami i owcami, a nawet poszczególnymi gatunkami antylop.

Największa antylopa

Eland (Taurotragus oryx) może mierzyć 183 cm wysokości w kłębie i ważyć nawet 1000 kg. Eland żyje w Afryce.

Najmniejsza antylopa

Antylopa karłowata (Neotragus pygmaeus) osiąga tylko 25-30 cm wysokości w kłębie i 2,5-3,6 kg wagi. Nieco większą antylopą jest madoqua (Dik-dik) – 30-40 cm wysokości, 50-70 cm długości i waga od 3 do 6 kg.

Skoki

Dla zwierząt o długich, smukłych i silnych nogach imponujące skoki i szybki bieg to chleb powszedni.

Adaptacja

Niektóre okazy, np. koziołek skalny zostały przystosowane do życia na ostańcach i graniach. Zarówno dibatag (Ammodorcas clarkei), jak i ganeruk (Litocranius walleri) odżywiają się stając na tylnych nogach, aby dostać się do liści rosnących na drzewach, głownie akacji.

W zależności od gatunku różnią się kształtem sylwetki, co znacznie wpływa na mobilność. Dujkery są krępe i krótkie, zamieszkują bowiem busze znane z gęstej roślinności, więc szybko mogą się schronić w cieniach drzew oraz krzewów.

Gazele i springboki bardzo szybko biegają i wysoko skaczą, podobnie jak duże antylopy, takie jak nilgau, oreas, eland czy kudu wykonujące skoki długie na ok. 2,4 m, choć rozwijana prędkość jest ograniczona przez spore gabaryty.

Umaszczenie

Mocno zróżnicowane jest umaszczenie, większość przedstawicieli dysponuje jednak krótkim, gęstym futrem. U większości dominuje kombinacja brązów, bieli i beżu. Wyjątkiem jest wzorzysty dujker zebrowaty (Cephalophus zebra), szaro-czarno-biały dujker Jentinka (Cephalophus jentinki) i czerniawy kob liczi (Kobus leche).

Gatunki pustynne i półpustynne wyróżniają się najjaśniejszym umaszczeniem, nierzadko niemal srebrzystym czy białawym, np. oryks arabski; gemsbok (Oryx gazella) posiada szare i czarne pasy oraz wyrazisty, biało-czarny pysk.

Cechą wspólną gazel są białe zady będące alarmem dla reszty grupy, że jeden z nich ucieka przed drapieżnikiem. Przebiegające przez środek ciała ciemne pasy to znak rozpoznawczy springboków i bejri (Dorcatragus megalotis). Grzbiety springboków porastają kępkami sierści na fałdzie skórnym, które stroszą się w sytuacji zagrożenia.

Rogi

Rogi są z reguły spiralne, a grzbiety lub boki tułowia przyozdobione jasnymi pasami.

Pokarm

Jako zwierzęta roślinożerne antylopy rozdrabniają pokarm dzięki dobrze rozwiniętym zębom trzonowym, które skutecznie mielą pożywienie, dzięki czemu kolejne etapy trawienia przebiegają sprawniej. Nie dysponują górnymi siekaczami, ale dolny zestaw świetnie odrywa liście od gałęzi oraz wyrywa trawę.

Zmysły – oczy

Podobnie do innych roślinożerców polegają na wyostrzonych zmysłach umożliwiających unikanie drapieżników. Oczy umieszczone są po bokach głowy, dając szerokie pole widzenia, ale wyraźnie zredukowane widzenie obuoczne. Poziome źrenice również pomagają w lepszym obserwowaniu otoczenia.

Słuch i powonienie

Wrażliwy węch i słuch dają zwierzęciu zdolność do wyczuwania zagrożenia nawet nocą na otwartym terenie, kiedy najgroźniejsi drapieżcy zaczynają grasować. Te same zmysły odgrywają znaczącą rolę w kontaktach wewnątrzgatunkowych.

Wzorzysta głowa, uszy, nogi i zad to kolejna forma komunikacji. Ponadto, wiele gatunków ma bardzo jasne akcenty z tyłu ciała, ważnym elementem porozumiewawczym okazuje się ogon.

Wokalizacje

Ssaki te komunikują się między sobą także poprzez dźwięki: szczekanie, gwizdy, porykiwania; wielu przedstawicieli znakuje granice terytorium swoim zapachem lub utrzymują stały kontakt z krewnymi i sąsiadami.

Dymorfizm

Dymorfizm płciowy jest widoczny u wielu osobników, w większości gatunków obie płcie mają rogi, ale u mężczyzn są one większe. Rozmiary ciała również są różne w zależności od płci – samce wydają się bardziej okazałe, choć istnieją takie wyjątki jak grym (Sylvicapra grimmia), grysbok przylądkowy (Raphicerus melanotis) i oribi (Ourebia ourebi), u których samice są większe od samców – wymienione gatunki należą jednak do małych przedstawicieli antylop.

Bezrogie samice występują u sitatungi, kob liczi i suni (Neotragus moschatus). Czasami dymorfizm płciowy objawia się w różnicach kolorystycznych, jak ma to miejsce u garni i niali grzywiastej (Tragelaphus angasii).

Różnorodność rogów

Rozmiar i kształt rogów jest niebywale różnorodny: dujkery i antylopy karłowate (Neotraginae) mają proste, spiczaste rogi, różnią się między sobą kątem nachylenia, np. u dujkera żółtopręgiego (Cephalophus silvicultor) spotkamy się z wygiętymi do tyłu, a proste i pionowo ułożone zauważymy u stenboków, eland ma skręcone niczym świdry, kudu wielkie posiada piękne, idealnie spiralne rogi, redboki mają je delikatne zakrzywione, u impali tworzą kształt liry, a niebywale długie i lekko zagięte rogi rosną na głowie oryksów.

Rogi – nie poroże

Antylopy nie zrzucają rogów (stąd rogi, a nie poroże jak u jeleni, reniferów czy łosi), a ich kostny rdzeń pokrywa gruba, trwała osłona keratynowa. Służą jako broń i wydają się lepiej rozwinięte u gatunków, w których samce walczą o samice w dużych stadach, natomiast u nieco mniej agresywnych przedstawicieli ta część ciała nie jest zbyt okazała.

Z powodu walk rogi ścierają się, ale nie dochodzi do krwawych bójek, ponieważ guzy, z których wyrasta „broń” są tak ulokowane, aby zderzające się głowami samce nie dopuściły do pęknięcia czaszki, dzięki temu walki nie są krwawą rzezią konfliktu, ale rytuałem.

Zachowanie

Obrona

Podobno najlepszą obroną jest atak, ale w przypadków antylop strategię mające na celu ochronę życia mają ogromny związek z budową ciała i zwyczajami.

Osobniki żyjące w dużych stadach, np. gnu, polegają na liczebności i szybkości podczas. U innych gatunków dorośli otaczają potomstwo, aby uchronić je przed drapieżcami w sytuacji zagrożenia. Gatunki leśne ratują się ciemnym umaszczeniem i świetnym słuchem, aby jak najrzadziej natrafiać na napastników. Dlatego też antylopy preferujące siedliska leśne posiadają bardzo duże uszy i ciemne paski na ciele lub całe umaszczenie nabiera ciemnych odcieni.

Małe gatunki, zwłaszcza dujkery, unikają niebezpieczeństwa skacząc w gęstym buszu, gdzie drapieżniki nie dadzą sobie rady, springboki natomiast znane są z wykonywania charakterystycznych podskoków na 4 nogi, aby zmylić wroga.

Gatunki zamieszkujące otwarte tereny nie mają skutecznych kryjówek, więc muszą nadrabiać czymś innym – szybkim biegiem. Wyróżniają się ogromną zwinnością i duża wytrzymałością – cechami typowymi dla sprinterów, na których mogą polować tylko sprinterzy, np. gepard – najszybsze zwierzę lądowe, ale nie na długich dystansach. Czas reakcji na atak jest również uzależniony od gatunku, np. gazela nie ucieknie przed lwem dopóki ten nie zbliży się na odległość ok. 200 m, bowiem ich mocną stroną jest zaskoczenie, gepardy mogą natomiast zaatakować już z odległości powyżej 800 m.

Gody i rozmnażanie

Małe antylopy, takie jak dikdik (Madoqua) preferują monogamię, żyją bowiem w lasach, gdzie zasoby żywności są nieregularnie rozmieszczone, zatem samiec – dla oszczędności energii – wybiera jedną samicę. Większe antylopy leśne tworzą niewielkie stada haremowe złożone z 2 – 4 samic i jednego samca. Inne osobniki, np. kob liczi uskuteczniają metodę prezentacji, podczas której samice wybierają najatrakcyjniejszych samców, z którymi potem kopulują.

Duże antylopy pokroju impali czy gnu formują stada złożone z wielu samic i jednego samca rozpłodowego, pilnującego, aby jego partnerki nie kopulowały z innymi, co często prowadzi do samczych bojek.

Samice rodzą z reguły 1 młode, rzadziej bliźniaki, ciąża trwa natomiast do 8 miesięcy. Matka i jej nowo narodzone potomstwo są narażone na ataki ze strony drapieżników i innych antylop, dlatego i one musiały rozwinąć różnego rodzaju strategie obronne, aby przetrwać najtrudniejszy okres.

U większości gatunków matka pozostawia młode w gęstych zaroślach, sama natomiast idzie się paść. Kiedy mama zacznie nawoływać, oznacza to, że młode może do niej dołączyć. Po zjedzeniu znów chowa się w gęstwinie i pozostaje w ukryciu praktycznie bez przerwy chyba, że drapieżnik je odkryje – wtedy pozostaje ucieczka.

Dlaczego „antylopa”?

Współczesna forma słowa pochodzi ze starofrancuskiego antelop, najgłębsze korzenie sięgają łaciny średniowiecznej, a dokładniej, słowa ant(h)alopus, które pochodzi ze średniogreckiego anthólops, użytego po raz pierwszy w tym kontekście (przynajmniej wg odnalezionych źródeł) przez Eustacjusza z Antiochii, wg którego to „mitologiczne stworzenie krąży nad brzegiem Eufratu, jest bardzo dzikie i trudne do schwytania, a jego bardzo długie piłowate rogi mogą wycinać drzewa”.

Być może jednak słowo „antylopa” pochodzi z greckiego anthos („kwiat”) oraz ops („oko”), które pierwotnie oznacza tyle, co „piękne oko” nawiązując, prawdopodobnie, do długich rzęs zwierzęcia, jednak może to być późniejsza etymologia ludowa, nie natomiast geneza nazwy.

Populacja

Około 25 gatunków antylop sklasyfikowano jako zagrożone wyginięciem, należy do nich mhor (Nanger dama) i niala górska (Tragelaphus buxtoni). Niektóre podgatunki również zaliczają się do zagrożonych, w tym podgatunek antylopy szablorogiej – Hippotragus niger variami.

Główną przyczyną zmniejszania populacji jest utrata siedlisk, konkurencja o pokarm z bydłem oraz polowania dla trofeów. Cziru pada często ofiarą myśliwych ze względu na futro, z którego tworzy się szale o nazwie shahtoosh. Ponieważ jednak z futra jednego cziru można stworzyć jeden szal, spadek liczebności tej antylopy jest gwałtowny i bardzo niepokojący.

Suhak także stał się obiektem polowań, tym razem dla rogów, które w wielu kulturach uznaje się za afrodyzjak.

Szczegółowe dane i wymiary

Antylopy

• Długość ciała: 40 – 345 cm
• Wysokość w kłębie: 24 – 183 cm
• Masa: 1,5 – 1000 kg
• Długość życia: max. 20 lat, nie jest to jednak informacja zgodna dla wszystkich gatunków

Antylopy – ciekawostki

• W Teksasie świetnie radzą sobie antylopy z gatunku nilgau, oryks południowy i garna.
• Antylopa karłowata ma rozmiary zbliżone do… królika.
• Kilka azjatyckich krętorogich, które wyglądają i zachowują się jak antylopy okazały się ściśle spokrewnione z kozłowatymi.
• Na świecie żyje spora liczba antylop hybrydowych, żyjących w ogrodach zoologicznych, parkach rozrywki i na dzikich ranczach. Łatwość hybrydyzacji pokazuje, jak blisko spokrewnione są ze sobą niektóre gatunki. Poza kilkoma wyjątkami, większość hybryd żyje w niewoli.
• W USA znajduje się Kanion Antylopy (ang.: Antelope Canyon). Inna nazwa tego kanionu to Kanion Korkociągu (ang.: Corkscrew Canyon). Kanion Antylopy powstawał na przestrzeni milionów lat na skutek wymywania piaskowca przez krótkotrwałe powodzie.

Polecamy

• Gazele
• Antylopa gnu
• Widłoróg