Ważki (Odonata) – uskrzydlone drapieżniki.
Ważki (łac. Odonata) to niezwykle ciekawe stworzenia, należą one do najstarszych drapieżnych owadów żyjących na naszej planecie. Już ponad 200 milionów lat temu istniały ważki, których rozpiętość skrzydeł mogła sięgać nawet 70 cm. Najstarsi przedstawiciele ważek właściwych występowali już w dolnym permie (250 mln lat temu), a formy do nich zbliżone istniały już 325 mln lat temu.
Klasyfikacja.
- Gromada: owady (Insecta)
- Podgromada: uskrzydlone (Pterygota)
- Rząd: ważki (Odonata)
Ważki należą do podgromady Uskrzydlone (Pterygota). Wiele gatunków wciąż pozostało nieopisanych. Jako kryterium klasyfikacji biologicznej przyjmuje się sposób przebiegania żyłek na skrzydłach u dorosłych osobników. Obecnie oficjalna klasyfikacja ważek zawiera prawie 6000 gatunków podzielonych na dwa podrzędy:
- Ważki równoskrzydłe (Anisoptera)
- Ważki różnoskrzydłe (Zygoptera).
Niektórzy uczeni wyróżniają także trzeci podrząd: Anisozygoptera. Zaliczamy do niego ważki wymarłe w mezozoiku oraz dwa gatunki (rodzaj Epiophlebia) , występujące tylko i wyłącznie na terenie Azji. Mają one cechy pośrednie pomiędzy ważkami różnoskrzydłymi i równoskrzydłymi, więc nie sposób je jednoznacznie zaklasyfikować. Są to żywe skamieniałości, które nie mają najbliższych żyjących krewnych.
W taksonomii wyróżniamy wiele rodzin ważek, a największe z nich należą do rodziny żagnicowatych. Dotychczas opisano ponad 6000 różnych gatunków ważek, jednak wciąż brakuje wielu opisów larw.
Dodatkowo wyróżnia się kolejne 4-5 grup, w których jednak znajdują się jedynie ważki prehistoryczne, dawno już nieistniejące na Ziemi.
Ewolucja – najstarsze owady.
Ważki to owady bardzo stare, a pierwsze ich skamieniałości – a właściwie skamieniałości ich praprzodków z rzędu Protodonata – pochodzą z okresu późnego karbonu, czyli 300 milionów lat temu.
Były one już wówczas bardzo rozpowszechnione na ziemi, którą tworzył tylko jeden kontynent. Istnieje więc podejrzenie, że mogły rozwijać się jeszcze wcześniej. Co ciekawe budowa tych pierwotnych ważek nie odbiegała bardzo od konstrukcji obecnie żyjących.
Występowanie.
Ważki występują na całym świecie – z wyjątkiem Antarktydy. Najbardziej rozpowszechnione są one oczywiście w rejonie tropikalnym i subtropikalnym. Tam też zróżnicowanie ich gatunków jest największe. W Europie można spotkać około 130 rodzajów ważek, z czego w Polsce 73.
Środowisko naturalne.
Ważki żyją głównie w okolicach zbiorników wodnych – zarówno płynących jak i stojących. Larwy ważek rozwijają się w wodzie. Osobniki niektórych gatunków zamieszkują jednak tereny znacznie oddalone od jakichkolwiek źródeł wody.
Uważa się, że w Polsce występuje aż 73 gatunków tych drapieżnych owadów, występowanie dwóch z nich wciąż pozostaje kwestią dyskusyjną. Zwierzęta te należą do 9 rodzin, a spośród nich możemy także wyróżnić gatunki chronione. Kategoria zagrożenia została starannie opisana w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt.
Cechy charakterystyczne.
Ważki mają bardzo wiele cech swoich prehistorycznych przodków, ale mimo to są bardzo dobrze przystosowane do warunków współczesnego środowiska. Budowa wszystkich gatunków jest do siebie zbliżona – różnią się one głównie rozmiarem.
Ważki charakteryzują się przede wszystkim dość dużą głową, w porównaniu do reszty ciała. Ma ona zaokrąglony kształt i parę bardzo dobrze wykształconych oczu, składających się z nawet 40 tysięcy fasetek. Oprócz tego ważki mają także trzy przyoczka. Wszystko to sprawia, że ich wzrok jest praktycznie całkowicie doskonały.
Ważki wyposażone są także w bardzo silnie zbudowany aparat gryzący, nazywany maską. Świetnych drapieżników czyni z nich również budowa odnóży, które chociaż są bardzo smukłe, mają niewielkie kolczaste wyrostki ułatwiające skuteczne chwytanie przeciwnika.
Tułów ważki jest dobrze rozwinięty. Zawdzięcza to głównie mięśniom odpowiedzialnym za poruszanie dwoma parami skrzydeł. Te z kolei są przezroczyste, błonkowate i nie potrafią się zginać. Ich budowa umożliwia ważkom szybkie przemieszczanie się do przodu i do tyłu, a także zawiśnięcie w powietrzu.
Odwłok ważek jest cienki oraz dość długi – składa się z aż 10 części, zwanych segmentami.
Gatunki ważek są zróżnicowane kolorystycznie. Występuje u nich także dymorfizm wiekowy widoczny właśnie w ubarwieniu. Jest ono najintensywniejsze podczas rozrodu, a następnie stopniowo blednie.
Oczy ważki.
Ważka posiada dwoje okrągłych oczu złożonych, a na każde z nich składa się około 30-40 tysięcy omatidiów (są to tzw. oczy-fasetki). Więcej na temat oczu złożonych znajdziecie w artykule dotyczącym pszczół.
Różnice płci.
Odróżnienie samca od samicy nie będzie nawet dla osoby początkującej zbyt wielkim wyzwaniem. Jak to najczęściej w przyrodzie bywa, różnią się one od siebie ubarwieniem i budową zewnętrznych narządów płciowych. Samce są zdecydowanie intensywniej ubarwione, na drugim segmencie posiadają aparat kopulacyjny o złożonej budowie. U ważek, oprócz dymorfizmu płciowego, występuje również dymorfizm wiekowy, najbardziej widoczny w ubarwieniu, które zmienia się w trakcie dojrzewania, osiągając największe nasilenie w okresie rozrodu, po czym blednie.
Zdobywanie pożywienia i dieta.
Ważki należą do typowych drapieżników, polują one na inne latające owady. Ich niezwykłe zdolności umożliwiają im skuteczne łowy, pomagają im też w tym nogi zaopatrzone w sztywne szczeciny- dzięki temu są w stanie chwytać swoje potencjalne ofiary. W pewnym stopniu są też w stanie przewidzieć tor lotu swojej przyszłej zdobyczy.
Larwy zaś zdobywają pokarm nieco inaczej- umożliwia im to tzw. maska. Jest to przekształcony aparat gębowy, typ gryzący.
Ważki są doskonałymi, powietrznymi drapieżnikami, które aktywnie polują na swoją ofiarę ścigając ją. Aby skutecznie chwycić swój cel składają odnóża w coś rodzaju kosza.
Ich dietę stanowią głównie muchy i komary.
Rozmnażanie i rozwój.
Samice składają jaja pod wodą – często w otoczeniu wodnych roślin. Larwy żyją w wodzie i już niedługo po wykluciu stają się aktywnymi drapieżnikami, polującymi na wodne organizmy, w tym nawet niewielkie ryby. Następnie larwy przeistaczają się w młode osobniki wciąż będące owadami wodno-lądowymi. Nie mają one jeszcze dobrze wykształconego ubarwienia. Kolor staje się intensywny dopiero po osiągnięciu dojrzałości płciowej.
Długość życia ważek waha się od sześciu miesięcy do nawet siedmiu lat. Większość tego czasu spędzają, jako larwy w wodzie. W miarę starzenia się ich kolor blaknie, a skrzydła staja się wystrzępione lub nawet ulegają złamaniu.
Okres aktywności.
Ważki to doskonali lotnicy, potrafiący osiągnąć prędkość nawet 10 m/s. Większość gatunków nie jest jednak aktywna przez cały rok. Budzą się one w marcu – przy pierwszych symptomach astronomicznej wiosny. Są aktywne przez całe lato, ale już z początkiem jesieni, a na pewno pierwszych przymrozków dla ważek zaczyna się zima i owady te znikają do kolejnej wiosny.
Długość życia.
Większość swojego życia spędzają pod wodą jako małe i drapieżne larwy. Dorosłe osobniki mogą żyć tylko do czterech miesięcy, ale łącznie z postacią larwalną- od sześciu miesięcy do siedmiu lat. Co ciekawe, w trakcie dojrzewania zmienia się zabarwienie tych owadów, najbardziej intensywne jest ono w okresie gotowości do rozrodu, a później staje się coraz bledsze. Zjawisko to nazywane jest dymorfizmem wiekowym.
Ważki większą część swego życia spędzają pod wodą jako larwy (od 6 miesięcy do 7 lat). Jako dorosłe latające owady żyją jedynie do 4 miesięcy.
Wymiary.
Długość ciała ważek sięga od kilku do kilkunastu centymetrów. Jedną z najmniejszych jest ważka Nannodiplax rubra, bytująca w Australii. Osiąga zaledwie 2 cm długości. Rozpiętość skrzydeł najmniejszych osobników wynosi ok. 2 cm, w przypadku największych ważek sięga 19 cm. Ważki żyjące w erze mezozoicznej były jednak o wiele większe – rozpiętość ich skrzydeł sięgała aż 70 cm!
Największa ważka świata.
Największa żyjąca ważka to występująca w Ameryce Środkowej Megaloprepus coerulatus osiągająca rozpiętość skrzydeł do 191 milimetrów.
Najcięższa ważka świata.
Najcięższe ważki to Tetracanthagyna plagiata o rozpiętości skrzydeł 165 milimetrów oraz Petalura ingentissima o długości ciała 117 milimetrów i rozpiętości skrzydeł 160 milimetrów.
Najdłuższa ważka świata.
Najdłuższa ważka to Mecistogaster linearis mierząca 135 milimetrów długości.
Najmniejsza ważka świata.
Najmniejsza ważka to wschodnioazjatycka Nannophya pygmaea o długości 15 milimetrów i rozpiętości skrzydeł 20 milimetórów.
Gatunki wysokiego ryzyka.
Do gatunków wysokiego ryzyka wyginięcia zaliczamy:
- Miedziopierś północną, miedziopierś arktyczną (Somatochlora arctica)
- Szklarnika leśnego (Cordulegaster boltoni)
Dzieje się tak ze względu na spadek populacji tychże owadów. Innym gatunkiem, krytycznie wręcz zagrożonym jest łątka zielona (Coenagrion armatum), jej liczebność w Polsce zmalała dramatycznie w ostatnich latach.
Ważki – ciekawostki.
• W epoce karbonu, ważki były jedynymi uskrzydlonymi drapieżnikami i w powietrzu nie miały sobie równych.
• Dział entomologii, czyli część zoologii poświęcona owadom, nazywa się odonatologia.
• W okresie secesji ważki stanowiły jeden z ulubionych przez ówczesnych ludzi elementów dekoracyjnych.
• Największa prehistoryczna ważka miała rozpiętość skrzydeł 71 centymetrów i osiągała długość 42 centymetry. Był to największy owad, jaki kiedykolwiek zamieszkiwał świat.
• Ważki są wrażliwe na temperaturę. Z tego powodu bez problemu możemy zobaczyć je w ciepły, słoneczny dzień. Gdy natomiast pogoda jest deszczowa zazwyczaj chowają się skulone pod różnego rodzaju roślinami. Ważka ogrzewa się przechylając skrzydła do przodu – w kierunku głowy.
• Ważki należące do rodziny żagnicowatych nie składają skrzydeł, jednakże ich kuzynki łątki składają je tuż nad odwłokiem.
• Owady te latają niezmiernie cicho, często nie sposób ich w ogóle usłyszeć. Są w stanie rozwinąć prędkość nawet do 80km/h.
• Są to również niezwykle utalentowane akrobatki. Potrafią skręcać pod kątem prostym, zawisnąć na kilka sekund nieruchomo w powietrzu, a co najbardziej zaskakujące: lecieć tyłem!
• To jedne z nielicznych owadów, spośród których dorosły osobnik może zostać zaatakowany przez postać larwalną. Może tak się stać, gdy samica składa jaja do wody.
• Z drugiej strony owady te nie potrafią w ogóle chodzić, jedyne do czego są zdolne to uczepić się swoimi odnóżami do łodygi czy kwiatu.
• Wszystkie dorosłe osobniki umierają jesienią, a postać dorosła żyje nie dłużej niż miesiąc.
Polecamy:
Wspaniały artykuł, ciekawy, rzeczowy i konkretny, ponadto uzupełniony pięknymi zdjęciami. Pozdrawiam !