Meduzy – najstarsze zwierzęta świata

Meduzy, niczym duchy, nawiedzają wszystkie zakamarki mórz i oceanów. Pełzają po dnie, pływają w wodnej przestrzeni, a czasem lądują na plażach. Choć wydają się nieszkodliwe, wiele z nich jest zagrożeniem dla zdrowia i życia ludzi. Najbardziej egzotyczne gatunki, mimo niemal mikroskopijnych rozmiarów, budzą strach. Inne natomiast zachwycają kształtami, wzorami i rozmiarami. Co więcej, pośród nich jest … nieśmiertelne zwierzę 🙂

Oto krótka charakterystyka „niewidzialnych – widzialnych” morskich zwierząt. Zapraszamy do głębszego poznania ich zwyczajów, o których opowiadamy w tym artykule.

Klasyfikacja

• Typ: parzydełkowce
• Podtyp: meduzy
• Gromady:
  • krążkopławy (Scyphozoa)
  • kostkowce (Cubozoa)
  • stułbiopławy (Hydrozoa)
  • Staurozoa

Siedliska

Większość gatunków przebywa w morzach i oceanach, ale niektóre znaleźć można w wodach słodkich. Najbardziej znana meduza słodkowodna to kosmopolityczny stułbiopław – Hederyka Rydera, znana również jako… meduza słodkowodna. Gatunek nie jest zbyt duży, średnica parasola wynosi bowiem ok 2,5 cm. Istnieje również tzw. jezioro meduz (ang. Jellyfish Lake) w Palau (Mikronezja), będące siedliskiem dla dwóch gatunków tych parzydełkowców: Mastigias papua i przedstawiciela rodzaju Aurelia.

Choć meduzy kojarzą się ze zwierzętami pływającymi na niezbyt dużych głębokościach i żywiących się planktonem, kilka gatunków zamieszkuje dno morskie, dlatego uznaje się je za organizmy denne (bentos). Do meduz pływających do góry nogami zalicza się rodzaj Cassiopea. Zamieszkują płytkie laguny, w kontakcie z którymi ich parasole mogą delikatnie pulsować.

Meduzy pełzające to Eleutheria i Staurocladia. Nie są one w stanie pływać, a jedynie „chodzić” na swych ramionach po kamienistym dnie lub wokół wodorostów. Większość stułbiopławów i krążkopławów zamieszkuje rejony przybrzeżne, na dnie pojawiając się w określonym czasie, inne natomiast spędzają większość życia na dnie płytkiego akwenu. Wszyscy przedstawiciele Staurozoa przyłączone są do wodorostów, skał lub innego twardego materiału, z którego zbudowane jest dno.

Anatomia

W większości przypadków meduzy nie posiadają wyspecjalizowanego układu pokarmowego, systemu osmoregulacji, ośrodkowego układu nerwowego, oddechowego i krwionośnego. Pod dzwonem/parasolem znajduje się przypominająca giętką łodygę oś, na wierzchołku której widoczny jest aparat gębowy, połączony z jamą chłonąco – trawiącą (in. jama gastralna). Dochodzi w niej do trawienia pokarmu i wchłaniania składników odżywczych.

Meduza nie potrzebuje układu oddechowego, ponieważ jej skóra jest na tyle cienka, że organizm dotlenia się poprzez dyfuzję (samorzutne rozprzestrzenianie się cząsteczek). Prawdopodobnie ma ograniczoną kontrolę nad swymi ruchami, ale jest w stanie korzystać z tzw. hydroszkieletu (płyn zawarty w jamie ciała), aby wykonywać charakterystyczne, pulsujące ruchy parasolem. W zależności od gatunku ciało składa się w 95-98% z wody.

Przeważającą część masy stanowi kapelusz złożony z bezkomórkowego żelu zwanego mezogleą. Przed uszkodzeniami chronią go dwie warstwy skóry: naskórek (warstwa zewnętrzna) i gastroderma (warstwa wewnętrzna), wyścielająca również jamę chłonąco – trawiącą.

Oczy?

Niektóre gatunki meduz posiadają tzw. przyoczka – światłoczuły narząd, który nie tworzy pełnego obrazu, ale wykrywa światło i pozwala zwierzęciu odróżniać górę od dołu dzięki promieniom słonecznym odbijającym się od powierzchni wody. Odkryto jednak, że kilka gatunków z gromady kostkowców dysponuje bardziej złożonym aparatem wzroku. Posiadają one 24 oczy, spośród których jedna para odpowiedzialna jest za widzenie kolorów.

Wymiary

Rozmiary meduz są bardzo zróżnicowane. Średnica parasola najmniejszych przedstawicieli tych parzydełkowców wynosi ok. 1 mm, najwięksi natomiast osiągają nawet 2 m. Wiele spośród małych gatunków jest niewidoczna gołym okiem. Niektóre gatunki żyją zaledwie kilka minut, inne parę tygodni, a nawet miesięcy.

Największa meduza świata

Bełtwa, meduza festonowa, bełtwa włosiennik (Cyanea capillata)

Za największą meduzę uznaje się bełtwę festonową (Cyanea capillata), którą niektórzy klasyfikują jako najdłuższe zwierzę świata, choć dłuższe od nich bywają wstężnice, a konkretnie Lineus longissimus – do 55 metrów – to najdłuższe zwierzę świata.

Bełtwa posiada liczne, drobne, nitkowate ramiona osiągające długość do 36,5 m. Potrafi poparzyć, a ból wywołany jej jadem jest raczej silny, rzadko jednak bywa śmiertelny. Jej średnica może dochodzić do 230 cm, choć najczęściej jednak nie przekracza 50 cm. Bełtwa festonowa występujący w Oceanie Atlantyckim, Morzu Północnym i Spotykana jest również Morzu Bałtyckim. W Bałtyku pojawia się najczęściej w okresie zimowym.

Meduza Nomury (Nemopilema nomurai)

Kandydatem na największą meduzę jest również azjatycka meduza Nomury; największe osobniki tego gatunku osiągają 200 cm średnicy parasola i ok. 200 kg wagi. Zazwyczaj jednak średnica wynosi ok. 90 cm a masa nie przekracza 150 kg.

Stygiomedusa gigantea

W wyścigu o tytuł największej meduzy udział bierze także odmiana głębinowa, rzadko spotykana Stygiomedusa gigantea, posiadająca gruby, masywny parasol o średnicy ok. 100 cm i długości ramion dochodzącej do 6 m.

Dieta

Meduzy to zwierzęta mięsożerne. Żywią się planktonem skorupiaków, ryb i małymi meduzami. Pokarm dostarczają tym samym otworem, którym wydalają zbędne produkty przemiany materii. Zwierzę poluje pasywnie, używając parzydełek jako swoistego rodzaju sieci. Technika pływania meduzy pomaga w tej technice – kiedy ciało rozszerza się, nabiera więcej wody przynoszącej więcej pokarmu, który zwierzę może chwycić swymi ramionami.

Częściej jednak meduzy są ofiarami innych drapieżników, np. mieczników, tuńczyków, rekinów, żółwi morskich i łososi pacyficznych. Wiele mięsożernych gatunków jest wręcz wyspecjalizowanych w polowaniu na te galaretowate stworzenia.

Cykl rozwojowy

Meduzy mogą rozmnażać się płciowo, jak i bezpłciowo.

W ciągu swego życia przechodzą wiele etapów. Połączony plemnik z komórką jajową nazywa się planulą (orzęsiona larwa), która następnie przeobraża się w polip – twór przypominający łodygę z „kwiatem” (jamą gębową) na szczycie. Jest to forma osiadła, przebywająca na dnie akwenu lub przyczepiająca się do kadłubów statków. U niektórych gatunków może być to postać swobodnie pływająca lub łącząca się z planktonem.

Polipy żyją pojedynczo lub w koloniach. Kolonia polipów powstaje poprzez podział zwany strobilizacją, dzięki któremu pojedyncze osobniki posiadają wspólną jamą żołądkową. Większość polipów osiąga zaledwie kilka mm długości, a ich celem jest ciągłe spożywanie pokarmu. Ten etap rozwoju może trwać latami. Kolejną fazą jest tzw. efyra – słabo rozwinięta postać dorosłej meduzy, która potem przeradza się w dojrzałego osobnika.

Dorosła meduza codziennie się rozmnaża, pod warunkiem, że nie brakuje jej pożywienia. U większości gatunków tarło determinowane jest przez światło, zatem rozród ma z reguły miejsce w tym samym czasie w całej populacji, często o świcie lub o zmroku. U meduz spotyka się podział na samce i samice, ale zdarzają się również hermafrodyci. U znacznej liczby gatunków zapłodnienie przebiega zewnętrznie – samiec wypuszcza plemniki, a samica komórki jajowe, które spotykają się w wodzie.

Kwitnienie meduz

Zjawisko kwitnienia zależne jest od wielu czynników: prądów morskich, zasobów pożywienia, dostępu do słońca, temperatury, pory roku, ilości drapieżników i poziomu tlenu w wodzie. Prądy morskie często gromadzą setki, a nawet tysiące meduz w jednym miejscu, ale kwitnienie może mieć też związek z niezwykle dużą populacją w danym miejscu i czasie.

Uboga w tlen woda zapewnia meduzom więcej pożywienia, ponieważ zjawisko konkurencji występuje rzadko (mało organizmów dobrze radzi sobie w słabo dotlenionej wodzie, meduzy są pod tym względem wyjątkiem). Wzrost temperatury na skutek zmiany klimatu również może mieć związek z nadmiernym rozrostem populacji meduz.

Istnieje również teoria, że na kwitnienie ma wpływ działalność człowieka, ma ono za zadanie bowiem wypełnić nisze ekologiczne zajmowane wcześniej przez zwierzęta wytępione na skutek przełowienia. Niektóre gatunki meduz, które niepokojąco się rozrosły są gatunkami inwazyjnymi, przybyłymi z innych rejonów świata.

Bez względu jednak na główną przyczynę zjawiska, pojawienie się dużej liczby meduz w danym czasie wskazuje bezsprzecznie na zmiany w ekosystemie.

Toksyczność

Meduzy „żądlą” za pomocą tzw. komórek parzydełkowych zwanych knidocytami. Kiedy parzydełka dotykają skóry, przebijają ją, wstrzykując toksynę. Czasem ukłucie meduzy jest na tyle nieprzyjemne, że wymaga interwencji lekarskiej. Zakres reakcji na jad meduzy waha się między minimalnym bólem, ogromnym cierpieniem a śmiercią. Zależne jest to od gatunku parzydełkowca. Jad krążkopławów wywołać może delikatne mrowienie, ale również bolesną agonię, większość spotykanych meduz nie dysponuje jednak śmiertelną trucizną.

Najbardziej znaną niebezpieczną dla człowieka meduzą jest kostkowiec zwany Irukandji. Toksyny tego zwierzęcia prowadzą do wstrząsu anafilaktycznego, który może skończyć się śmiercią. Aby uratować pacjenta, w takiej sytuacji niezbędne jest podanie antytoksyny.

Statystyki

• W 2010 roku na plaży w New Hempshire martwa już bełtwa festonowa poparzyła ok. 150 osób.
• Na Filipinach meduzy zabijają rocznie 20-40 osób.
• W 2006 roku Hiszpański Czerwony Krzyż oszacował, że wzdłuż wybrzeży Costa Brava poparzonych zostało 19 000 osób.

Osa morska, kostkomeduza śmiercionośna (Chironex fleckeri)

Australijska osa morska (Chironex fleckeri) posiada jad, który może zabić dorosłego człowieka w ciągu kilku minut. Poparzenie osy morskiej jest bardzo bolesne i stanowi zagrożenie dla życia. Trucizna osy morskiej atakuje jednocześnie skórę, system nerwowy oraz serce. Każdy osobnik osy morskiej zawiera truciznę w ilości, która wystarczyłaby do uśmiercenia ok. 60 dorosłych osób (chociaż większość użądleń nie kończy się śmiercią).

Osy morskie występują u północnych wybrzeży Australii oraz w przybrzeżnych wodach Oceanu Indyjskiego i Spokojnego. Czasami pojawiają się również w pobliżu brzegów południowo-wschodniej Azji.

Pośród meduz to właśnie osy morskie powodują największą ilość zgonów. W latach 1884–1996 udokumentowane zostały 63 śmiertelne przypadki spowodowane przez te zwierzęta.

Nieśmiertelne zwierzę – Turritopsis nutricula

Turritopsis nutricula to niewielki gatunek meduzy (4-5 mm), który znany jest ze swej… nieśmiertelności.  Jest to jedyny znany ludzkości gatunek zwierzęcia, które posiada zdolność całkowitego powrotu do stadium niedojrzałego płciowo po osiągnięciu dojrzałości płciowej. Zważywszy, iż (przynajmniej teoretycznie) cykl powrotu może powtarzać się nieskończoną ilość razy,  to sprawia że w sensie biologicznym meduza ta jest zwierzęciem nieśmiertelnym…

Ze względu na swoje zdolności, oczywiste jest, że meduza ta wzbudza niezwykłe zainteresowanie świata naukowego.

Szczegółowe dane i wymiary

Meduzy

• Średnica parasola: 0,1-230 cm
• Długość ramion: 2-3650 cm (36,5 m)
• Masa: do 200 kg
• Długość życia: od kilku minut do kilku miesięcy

Meduzy – ciekawostki

• Meduzy pływają w oceanach od co najmniej 500 mln lat, a niewykluczone, że od ponad 700 mln. Czyni je to najstarszymi wielonarządowymi zwierzętami Ziemi.
• Australijska meduza Carukia barnesi ma średnicę ludzkiego paznokcia.
• Istnieje ponad 200 gatunków krążkopławów, 50 gatunków Staurozoa, ok. 20 gatunków kostkowców i 1000-1500 gatunków stułbiopławów.
• W niektórych krajach, takich jak Japonia i Korea, meduzy są uznawane za przysmak. Na całym świecie co raz bardziej popularne stają się meduzy suszone. Suszenie zapobiega również ich zepsuciu.
• Meduzy często poławiane są do publicznych akwariów. Często tło, na jakim pływają, ma niebieski kolor, a zwierzęta oświetlane są światłem bocznym, aby zwiększyć kontrast kolorystyczny między meduzą a otoczeniem. W warunkach naturalnych wiele meduz to przezroczysta „galaretka”, niemal niewidoczna w wodzie.
• Okazuje się, że najlepszą formą ochrony przed ukłuciem meduzy są… rajstopy. Dzięki nim jad nie ma kontaktu ze skórą człowieka, a tylko bezpośrednie zetknięcie z nią wywołuje reakcję chemiczną odpowiedzialną za charakterystyczne dolegliwości.
• Meduza Turritopsis nutricula jest w sensie biologicznym jedynym znanym zwierzęciem, które jest … nieśmiertelne – patrz wyżej.

Polecamy

• Morskie
• Ryby