Mamutaki – ogromne ptaki z Madagaskaru

Mamutaki (Aepyornithidae)

Mamutaki to obok ptaków moa największe ptaki jakie kiedykolwiek żyły na Ziemi. Przez miliony lat żyły sobie spokojnie na Madagaskarze, dopóki nie pojawił się tam człowiek. Mamutaki podobnie jak moa padły ofiarą ludzi, którzy potrzebowali na ich wybicie zaledwie kilkaset lat. Mamutaki to tajemnicze nieloty, których jaja są stale odnajdywane na Wyspie, a najciekawsze z nich stają się łakomym kąskiem dla bogatych miłośników prehistorii.

Klasyfikacja

• Gromada: ptaki
• Nadrząd: paleognatyczne
• Rząd: mamutaki
• Rodzina: mamutaki

W rodzinie sklasyfikowano 3 rodzaje: Aepyornis, Mullerornis i Vorombe.

Aepyornis:

• Aepyornis maximus
  • podgatunki:
    • Aepyornis ingens
    • Aepyornis modestus
    • Aepyornis titan
• Aepyornis medius
  • podgatunki:
    • Aepyornis cursor
    • Aepyornis grandidieri
    • Aepyornis lentus
• Aepyornis hildebrandti
  • podgatunek: Aepyornis mulleri
• Aepyornis gracilis
  

Mullerornis:

• Mullerornis agilis
• Mullerornis betsilei
• Mullerornis rudis, podgatunek: Flacourtia rudis

Vorombe

• Vorombe titan syn. Aepyornis titan, Aepyornis ingens

Nazwa

Grecka nazwa mamutaków – Aepyornis – oznacza tyle, co „wysoki ptak”.

Występowanie

Te gigantyczne bezgrzebieniowce żyły w lasach Madagaskaru. Wymarły najprawdopodobniej w wieku XVII. Francuski gubernator Madagaskaru, Étienne de Flacourt, który przebywał na wyspie od 1648 do 1655 roku wspominał, że w regionach bezludnych spotykano jeszcze mamutaki. Odkrywca i podróżnik, Marco Polo, pływający po świecie w wieku XII i XIII, również pisał o bardzo dużych ptakach, jakie spotykał w tym egzotycznym rejonie świata.

Charakterystyka

Największym przedstawicielem rodziny był Aepyornis maximus, powszechnie nazywany strusiem madagaskarskim, epiornisem lub ptakiem-słoniem (ang. Elephant bird).

To najprawdopodobniej on był pierwowzorem dla Roka z perskiej mitologii (inaczej ruk lub ruch), o którym w wieku XIII pisał Marco Polo, nawiązując do perskiej legendy o ptaku silnym jak orzeł, który „potrafił złapać w szpony słonia”.

Znalezione przez żeglarzy ogromne jaja mogły być błędnie sklasyfikowane jako „dzieło” madagaskarskiego orła, który był w stanie pochwycić duże ssaki, np. współczesne lemury.

Nieloty z rodzaju Aepyornis były olbrzymie, mierzyły ok. 3 m wysokości przy masie bliskiej pół tony (największe ważyły nawet 450 lub niemal 500 kg). Przedstawiciele rodzaju Mullerornis byli o wiele mniejsi.

Największe były zaś mamutaki należące do rodzaju Vorombe. Ich waga mogła dochodzić nawet do 730 kg.

Jaja – rekord wielkości

Na podstawie znalezionych fragmentów jaj stwierdzono, że ich długość wynosiła ok. 34 cm, przy obwodzie 1 metra i wadze 10 kg. Objętość jaja była zatem ok. 160 razy większa od jaja kurzego.

Mamutaki należały do największych ptaków, jakie istniały na Ziemi; podobnie jak strusie, emu, nandu, kazuary, kiwi i moa były nielotami.

Mamutaki prawdopodobnie, w przeciwieństwie do żyjących współcześnie strusi, nie potrafiły rozwijać zawrotnych prędkości.

Charakteryzowały się natomiast masywnymi nogami i dużymi pazurami, szczątkowymi skrzydłami i długą, mocną szyją. Ciało pokrywały jeżące się pióra przypominające włosy (podobnie jak u emu), a dziób miał kształt grota. W czasach świetności rządziły na swych terenach występowania przez 60 mln lat.

Największe na wyspie

Mimo groźnego wyglądu, od którego powstała postać roka, żywiły się wyłącznie roślinami. Nie musiały też bać się innych zwierząt Madagaskaru, chroniły je bowiem okazałe rozmiary, które same w sobie były odstraszające. Jeśli jednak jakiś intruz próbował zaatakować, ptak bronił się mocnymi kopniakami i ostrym dziobem.

Budową bardzo przypominały współczesne strusie; miały krępy, duży tułów, ale małą głowę, szczątkowe skrzydła i długie, silne nogi.

Choć jak wspomnieliśmy powyżej, największe mamutaki mogły ważyć nawet 730 kg przy 3 metrach wysokości, to moa olbrzymi, choć miał delikatniejszą budowę, to był od nich wyższy.

Fakt, że mamutaki przetrwały 60 mln lat i na przestrzeni wieków dostosowywały się do zmian w otaczającym ich świecie pokazuje, że były bardzo efektywnym i ciekawym gatunkiem. Stwierdzono jednak, że ich przystosowanie było świetne tylko na terenach pozbawionych drapieżników, w związku z tym natarczywi i agresywni kolonizatorzy europejscy stali się skutecznymi drapieżnikami doprowadzającymi do całkowitego wyginięcia mamutaków…

Możliwe również, że już tubylcy madagaskarscy, ok. 1000 – 2000 lat przed przypływem Europejczyków polowali masowo na te potężne nieloty. Dzisiaj trudno jednoznacznie określić główny powód ich wyginięcia, najprawdopodobniej jednak najbardziej przyczynił się do tego właśnie człowiek.

Dieta

Ponieważ nie odnaleziono skamielin sugerujących, że na Madagaskarze rosły lasy deszczowe, nie wiadomo na pewno, czy gatunki były przystosowane do gęstych lasów w takim samym stopniu jak współczesne kazuary w Australii i Nowej Gwinei. Niemniej jednak, niektóre owoce posiadające bardzo gruby i zdrewniały endokarp (wewnętrzna część owocu), takie jak zagrożony wyginięciem kokos leśny (Voanioala gerardii), mogły być zjadane przez mamutaka, podobnie jak owoce niektórych palm, w tym Ravenea louvelii i Satranala decussilvae.

Niewykluczone zatem, że mamutaki pełniły podobną rolę w ekosystemie, jaką pełnią dziś wspomniane już kazuary – rozsiewały nasiona rzadkich i ważnych drzew, zapobiegając ich wyginięciu.

Jaja

Na przestrzeni lat odnaleziono kilka nienaruszonych jaj mamutaków. Jedno z nich posiada towarzystwo geograficzne National Geographic Society w Waszyngtonie. Jajo było podarunkiem od Luisa Mardena w 1967 roku. Znalezisko to jest jednak wyjątkowe na tle innych tego rodzaju, ponieważ wewnątrz jaja zawarty jest szkielet nienarodzonego ptaka.

Muzeum Przyrody i Nauki w Denver (Kolorado), posiada w swych zbiorach dwa nienaruszone jaja, z których jedno stało się elementem wystawy. Kolejny okaz jest częścią wystawy w Muzeum Historii Naturalnej Harvarda w Cambridge, natomiast ich odlewy znajdują się w Muzeum Zoologii na Uniwersytecie Londyńskim.

Podróżnik Sir David Frederick Attenborough jest właścicielem prawie całkowicie zachowanej skorupki pochodzącej z VII – VIII wieku n.e., którą złożył z fragmentów znalezionych w latach ’60-tych przy współpracy z BBC podczas tworzenia cyklu dokumentów pt. Zoo Quest w odcinku To Madagascar.

W marcu 2011 roku BBC wyemitowało 60-minutowy dokument pt. Attenborough and the Giant Egg (tłum. „Attenborough i Wielkie Jajo”), w którym przyrodnik opowiada o osobistych poszukiwaniach i odkrytych tajemnicach mamutaków oraz ich jaj.

Istnieją również nienaruszone jaja, porównywane z jajami innych ptaków, w tym kolibra, na wystawie Muzeum Historii Naturalnej niedaleko Delaware (USA). Druga tego typu wystawa znajduje się w Muzeum Historii Naturalnej w Londynie.

Muzeum Melbourne w Australii posiada natomiast dwa jaja mamutaka z rodzaju Aepyornis. Jedno z nich nabył za 100 dolarów profesor Frederick McCoy w czerwcu 1862 roku i jest jednym z niewielu nietkniętych przez czas okazów. W latach ’50-tych poddano je badaniu radiologicznemu, które nie wykazało jednak obecności zarodka. Drugie jajo nabyto w latach późniejszych.

WFVZ, czyli Western Foundation of Vertebrate Zoology jest w posiadaniu największej na świecie kolekcji ptasich jaj, w tym 7 jaj mamutaka z rodzaju Aepyornis.

W kwietniu 2013 roku jedno z jaj zostało sprzedane w Londynie za sumę 66.675 funtów, czyli 101.813 dolarów. Szacunki sprzed sprzedaży głosiły, że przedmiot aukcji „pójdzie” za więcej niż 45 000 dolarów.

Wyginięcie

Powszechnie uważa się, że wymarcie mamutaków było wynikiem działalności człowieka. W odległej przeszłości ptaki te były gatunkiem powszechnym, występującym od północnych do południowych rejonów Madagaskaru.

Jedna z teorii głosi, że ludzie polowali na nie, prowadząc do wyginięcia na dużym obszarze i, co ważne, w bardzo krótkim czasie, co wiąże się z teorią o wymieraniu czwartorzędowym, będącym skutkiem polowań ze strony ludzi.

Mamy do czynienia z wieloma przesłankami potwierdzającymi tę teorię. Na ich podstawie uznano, że w większym niebezpieczeństwie nie były dorosłe osobniki, ale jaja. Podczas najnowszych poszukiwań odnaleziono kawałki skorupek wśród pozostałości po ogniskach wzniecanych przez ludzi. Może to sugerować, że jaja były ważnym elementem diety ówczesnych mieszkańców wyspy.

Nie znamy również dokładnej daty wymarcia, ponieważ wiele relacji o obecności ogromnych nielotów jest opartych na mitach i legendach. Archeolodzy odnaleźli natomiast kości datowane na rok 1880, posiadające ślady wskazujące na ubój, jednak najmłodsze jajo datowane jest na… X wiek.

Alternatywna teoria głosi, że wymieranie było tylko wtórnym efektem wpływu człowieka, wynikającym z przywożenia na wyspę kur i perlic. Szczątki udomowionych ptaków znaleziono na Madagaskarze, w rejonach, w których odkryto również mamutaki.

Szczegółowe dane i wymiary

Mamutaki (Aepyornithidae)

• Wysokość: 90 – 300 cm
• Masa: 380-400 kg (maksymalnie do 455 – 500 kg).
  • W 2018 roku ustalono, że mamutaki z rodzaju Vorombe mogły osiagać nawet 730 kg
    
• Jaja:
  • Długość: 34 cm
  • Obwód: 100 cm
  • Waga: 10 kg
  • Objętość: do 2 litrów (160 razy większa od jaja kury)

Mamutaki (Aepyornithidae) – ciekawostki

• W jaju największych mamutaków zmieściłyby się 2 litry wody. Oznacza to, że były 3 razy większe od największych jaj dinozaurów.
• Na Madagaskarze do dzisiaj można odnaleźć skamieniałe jaja mamutaków.
• Niektórzy naukowcy wierzą w istnienie co najmniej 4 gatunków mamutaka, inni podejrzewają, że wszystkie okazy należały do gatunku Aepyornis maximus.
• Rzekome pozostałości po jajach mamutaków odkryte na Wyspach Kanaryjskich stanowią biogeograficzną zagadkę. Uważa się, że wyspy te nie były już połączone z Afryką, kiedy po świecie stąpały wielkie nieloty. Nic również nie wskazuje na to, że ptaki wyewoluowały poza Madagaskarem, dlatego przyjęto, że znalezione na Wyspach Kanaryjskich skamieniałości należą do wymarłych ptaków z Afryki Północnej, które też mogły być bezgrzebieniowcami (np. eremopezus), a nawet do prehistorycznych dużych ptaków morskich z rodziny Pelagornithidae.

Polecamy.

• Największe i najcięższe ptaki w historii Ziemi
• Największe ptaki współczesne
• Największe ptaki drapieżne
• Ptaki Moa
• Struś afrykański
• Emu
• Kazuar
• Nandu