Wulkan Krakatau / Krakatoa / Krakatao

Wybuch wulkanu Krakatau w 1887 r. nie był najpotężniejszą erupcją w czasach historycznych – nie może nawet równać się ze słynnym wulkanem Tambora. A jednak pod względem sławy dorównuje mu chyba jedynie Wezuwiusz. Jak to możliwe? Otóż była to pierwsza katastrofa naturalna, o której momentalnie usłyszał cały świat. Jest też jedną z najlepiej przebadanych i udokumentowanych.

Krakatau (w literaturze anglojęzycznej zwana Krakatoa) była niewielką wyspą wulkaniczną położoną w Cieśninie Sundajskiej dzielącej Sumatrę i Jawę (dzisiejsza Indonezja). Taką samą nazwę nosi dzisiaj archipelag złożony z czterech wysp. Dwie z nich, Lang i Verlaten, to pozostałości wcześniejszych erupcji. Kolejna, Rakata, to resztka znacznie większej niegdyś wyspy, która uległa zniszczeniu i wyjałowieniu podczas erupcji w 1883 r. Czwartą wyspą jest Anuk Krakatau, która zaledwie kilkadziesiąt lat temu wyniosła się ponad poziom morza.

Przed wybuchem wulkanu

Wyspa Krakatau zajmowała pierwotnie znacznie większą powierzchnię niż znana późniejszym badaczom. Jednak dzisiaj nie da się z całą pewnością określić jej wielkości. Wiadomo, że znajdował się na niej wulkan, który w 416 r. eksplodował i zapadł się.

Na skutek tego wydarzenia wyspa w swojej pierwotnej formie przestała istnieć. Na jej pozostałości przetrwała kaldera z trzema mniejszymi, położonymi blisko siebie wulkanami, tworzącymi wyspę Krakatau. Niedaleko zaś przetrwały dwie wysepki Lang i Vertalen, które przed katastrofą były częścią tej samej wyspy.

W XIX wieku, największy wulkan na Krakatau osiągnął 813 m wysokości. Z powodu aktywności wulkanicznej wyspa nie była zamieszkana, przybywali tam jedynie podróżnicy i ekspedycje naukowe. Poza tym, okoliczni mieszkańcy i Europejczycy żyjący w rejonie Jawy i Sumatry zauważyli, że region archipelagu jest często nawiedzany przez trzęsienia ziemi, co dodatkowo zniechęcało do osiedlenia się tam.

Od 1878 r. wstrząsy były coraz częstsze i silniejsze. 1 września 1880 roku silne trzęsienie ziemi zniszczyły zabudowania na zachodnim brzegu Jawy, w tym spowodowały zawalenie się latarni morskiej. W maju 1883 roku zanotowano kolejne silne wstrząsy. Uczeni zwrócili uwagę, że może to być zapowiedź poważniejszych wydarzeń.

Wybuch wulkanu Krakatau

20 maja 1883 roku, największy z kraterów znajdujących się na Krakatau zaczął dymić. Popiół i gazy wydobywały się z niego aż 3 miesiące; w tym czasie powstało szereg kolejnych otworów na jego stokach. Na skutek wstrząsów w wyspie pojawiły się pęknięcia, którymi wpływała do wulkanu woda morska, gwałtownie parując. Wyspa była bez przerwy otoczona kłębami pary i popiołu.

26 sierpnia

26 sierpnia o 12.53 czasu lokalnego doszło do serii potężnych eksplozji, które były słyszane z odległości nawet 4 300 km. Z wulkanu zaczął wydobywać się słup dymu wysoki na 27 km. Popiół wydobywał się w takiej ilości, że zasypywał pokłady statków w Cieśninie Sundajskiej i żegluga stała się niemal niemożliwa. Wieczorem okoliczne wybrzeża nawiedziły fale tsunami.

27 sierpnia

Rankiem 27 sierpnia doszło do serii czterech eksplozji, z których ostatnia (o godzinie 10.02) okazała się jedną z największych katastrof naturalnych w czasach historycznych. W powietrzu znalazło się aż 19 km³ pyłu (niektóre źródła podają, że mogło być go ponad dwukrotnie więcej).

Siła eksplozji

Siła eksplozji była tak wielka, że popiół znalazł się na wysokości nawet 55 km (niektóre źródła podają nawet 80 km!). Wybuch i błyski widać było nawet na wyspie Rodrigues na Oceanie Indyjskim, odległej od Krakatau o 4 800 km. Podczas wybuchu powstała fala uderzeniowa przemieszczająca się z prędkością nawet 1 100 km/h, która okrążyła Ziemię trzy i pół raza, zanim zupełnie zanikła.

Skutki erupcji Krakatau

Erupcja Krakatau nie była najsilniejszym wybuchem wulkanu, jednak do dziś pozostaje chyba najsłynniejszym. Dlaczego? Pod koniec XIX wieku świat się „zmniejszył”. Ludzie dysponowali już telegrafem, dzięki napędowi parowemu rozwinęła się żegluga, szybko rozbudowywała się sieć kolejowa. Komunikacja i przekaz informacji zachodziły wręcz błyskawicznie w porównaniu jeszcze z rokiem 1815, gdy doszło do wybuchu wulkanu Tambora – najsilniejszego w czasach historycznych. To wszystko sprawiło, że o erupcji Krakatau niemal błyskawicznie dowiedział się cały świat. Erupcja Krakatau została doskonale opisana, jej przebieg i skutki były na bieżąco śledzone.

Na skutek eksplozji ponad 2/3 wyspy dosłownie przestało istnieć. Jej pozostałością jest niewielka Rakata, która po wybuchu była zupełnie wyjałowiona. Eksplozja wywołała falę tsunami wysoką nawet na 40 m, która przemieszczała się z prędkością 700 km/h i kompletnie zmyła osady na pobliskich lądach. Fala ta miała tak ogromną energię, że opłynęła połowę Ziemi, zanim całkowicie zniknęła – wywołała gwałtowne kołysanie się statków nawet u wybrzeży południowej Afryki.

Liczba ofiar

Nie da się ocenić dokładnie liczby ofiar będących ofiarami wybuchu, ale ocenia się ją na 40 tys. ludzi. Popiół wulkaniczny opadł na 70% powierzchni Ziemi, a jego obecność w atmosferze wywołała anomalie pogodowe i różnorodne zjawiska atmosferyczne. Przez trzy lata po erupcji, Słońce na północnej półkuli miało zielonkawe zabarwienie, zaś Księżyc – niebieskie. W Europie nawet na niższych szerokościach geograficznych obserwowano zorze.

Wpływ na klimat

Wybuch Krakatau wpłynął też na klimat. Popiół ograniczył ilość promieniowania słonecznego docierającego do Ziemi, przez co średnia temperatura na świecie w rok po erupcji obniżyła się o ok. 1,2°C. Poza tym na całym świecie dochodziło do niedających się przewidzieć anomalii, np. ociepleń zimą i gwałtownych deszczy latem. Pogoda ustabilizowała się dopiero około 5 lat po erupcji.

Życie na Krakatau

Fauna Krakatau była zbadana jedynie w niewielkim stopniu. Na skutek eksplozji wyspa (a właściwie to, co z niej zostało) uległa całkowitej sterylizacji, przez co stała się obiektem wielkiego zainteresowania biogeografów. Można było na niej obserwować „na żywo” tworzenie się zupełnie nowego ekosystemu.

Na pozostałej po wybuchu wyspie Rakata już w 1884 r. odkryto pierwsze zwierzę – był to niewielki pająk. Następnie na wyspy zaczęły przedostawać się owady i pajęczaki unoszone wiatrem. „O własnych siłach” na wyspę dotarły kraby, a pod sam koniec XIX w. pojawiły się tam gady – waran paskowany i pyton siatkowy. W 1899 r. na Rakacie żyły na pewno 72 gatunki zwierząt. Pojawiały się tam również rozmaite rośliny, których w 1928 r. żyło tam 300 gatunków.

W 1927 r. w miejscu dawnej wyspy Krakatau z morza wyłoniła się kolejna niewielka wysepka nazwana Anuk Krakatau (co oznacza „dziecko Krakatau”), która w zasadzie jest stożkiem podwodnego wulkanu. Przedostały się na nią te same organizmy, które wcześniej trafiły na Rakatę.

Warto zwrócić uwagę na to, że skład gatunkowy flory i fauny Rakaty i Anuk Krakatau był zupełnie przypadkowy – przedostało się tam wiele roślin i zwierząt, dla których warunki panujące na wyspie były niesprzyjające. Dlatego wiele z nich wymierało w krótkim czasie po przybyciu na wyspie.

Różnorodność gatunkowa Rakaty i Anuk Krakatau osiągnęła poziom zbliżony do innych wysp po mniej więcej 100 latach po erupcji; w 1985 r. zanotowano tam występowanie 11 gatunków ssaków, 9 – gadów oraz 30 – ptaków. Jednak nadal nie można tam mówić o stabilnym ekosystemie, gdyż skład gatunkowy wysp nieustannie się zmienia.

Krakatau dzisiaj

Jako najbardziej znana erupcja wulkanu w historii, erupcja Krakatau wywarła znaczący wpływ na kulturę. O wybuchu nakręcono kilka filmów, stał się też „bohaterem” książek i opowiadań. Obraz wulkanu w trakcie erupcji widnieje na indonezyjskim banknocie o wartości 100 rupii. Astronomowie twierdzą, że słynny obraz Edvarda Muncha „Krzyk” został również zainspirowany wybuchem – niebo na obrazie ma nienaturalny, krwistoczerwony kolor, który po erupcji był obserwowany w Norwegii przez wiele miesięcy.

Wulkan na wyspie Anuk Krakatau nadal jest aktywny i potencjalnie niebezpieczny. Do jego erupcji dochodzi co kilka lat, jednak w większości nie są one bardzo niebezpieczne. Czasami mają jednak miejsce eksplozje większe. 22 grudnia 2018 r. doszło do wybuchu Anuk Krakatau, który co prawda nie był zbyt silny (na wybrzeżach Jawy i Sumatry niemal nie odczuwano skutków), jednak spowodował podwodne osunięcie się skał, co wywołało falę tsunami wysoką na 5 m. Skutkiem jej uderzenia na okoliczne wybrzeża była śmierć ponad 370 osób, a 1500 zostało rannych.

Przez osunięcie się skał wyspa Anuk Krakatau znacznie się zmniejszyła – przed eksplozją wulkan mierzył ok. 400 m wysokości, a obecnie liczy zaledwie 110 m. Jednak jest aktywny i nadal rośnie – ocenia się, że jego wysokość zwiększa się nawet o 7 m rocznie. Uczeni są zdania, że ponownie wybuchnie w niedalekiej przyszłości. Wybuch może nie być tak silny jak w 2018 roku, ale będzie głównie podwodny, co wywoła potężna falę tsunami, która może spustoszyć wybrzeża Jawy i Sumatry.

Głośność erupcji wulkanu Krakatau z 1883 roku

Najgłośniejszy naturalny dźwięk w historii.

Erupcja wulkanu Krakatau w 1883 roku jest uznawana za jeden z najgłośniejszych dźwięków w historii. Szacuje się, że jej poziom natężenia dźwięku w pobliżu źródła mógł osiągnąć około 172–190 dB w odległości 1 km od wulkanu. Dźwięk ten był tak potężny, że słyszano go w odległości nawet 4800 km (np. na wyspie Rodrigues na Oceanie Indyjskim). W odległości 160 km od wulkanu zmierzono ciśnienie akustyczne odpowiadające około 190 dB, co jest wystarczające, by uszkodzić bębenki uszne.

Nie ma jednak wiarygodnych źródeł, które potwierdzałyby, że Krakatau wyższe wartości. Poziom 300 czy czasami podawany 350 dB jest fizycznie niemożliwy w atmosferze ziemskiej, ponieważ atmosfera nie jest w stanie przenosić tak ekstremalnych ciśnień akustycznych – powyżej 194 dB w powietrzu fala dźwiękowa przechodzi w falę uderzeniową (shockwave), co oznacza, że dźwięk przestaje być „dźwiękiem” w klasycznym sensie.

Erupcja Krakatau w liczbach

• Data erupcji: 27 sierpnia 1883 r.
• Wysokość wulkanu przed erupcją: 813 m
• Ilość popiołu: prawdopodobnie 19 km³
• Wysokość słupa dymu i popiołu: 55-80 km
• Liczba ofiar:
  • Oficjalna: 36 417 osób
  • Nieoficjalne dane: ok. 120 000 osób
• Dźwięk wybuchu był tak głośny, że gdyby ktoś znajdował się w odległości 16 kilometrów od wulkanu, to straciłby słuch.
• Letnie temperatury na półkuli północnej spadły średnio o 0,4 °C w roku następującym po erupcji.
• Wybuchy były tak gwałtowne, że były one słyszalne w odległości 3110 km w Perth, Zachodniej Australii, a nawet na wyspie Rodrigues na Oceanie Indyjskim, odległej od Krakatau o 4800 km.
• Fala ciśnienia z trzeciej i najbardziej gwałtownej eksplozji została zarejestrowana na barografach na całym świecie. Na kilku barografach (urządzenie do rejestracji ciśnienia atmosferycznego) odnotowano siedmiokrotnie falę w ciągu pięciu dni.

Krakatau – ciekawostki

• Natężenie dźwięku podczas eksplozji Krakatau wynosiło prawdopodobnie ok. 300 decybeli (patrz rozdział wyżej). Wszyscy ludzie znajdujący się w promieniu 16 km od wyspy natychmiast ogłuchli.
• Jawa i Sumatra leżące w pobliżu Krakatau są uważane za regiony najbardziej na świecie zagrożone z powodu wybuchu wulkanu. Ma na to wpływ głównie budownictwo i zagospodarowanie brzegów zupełnie nieprzystosowane do przetrwania skutków erupcji.
• Wybuch Krakatau miał siłę ok. 200 megaton. Dla porównania eksplozja podczas katastrofy tunguskiej miała siłę prawdopodobnie 50 Mt, zaś bomba zrzucona na Hiroszimę – zaledwie ok. 20 kiloton.

Polecamy

• Wulkany i wulkanizm
• Wulkany
• Toba – superwulkan
• Wulkan Tambora
• Korzyści z wulkanów
• Wulkan Etna