Dudek zwyczajny (Upupa epops)

Dudek, dudek zwyczajny (Upupa epops)

W starożytnym Egipcie dudek uznawany był za święte zwierzę, które przedstawiano na ścianach grobowców i świątyń. Współcześnie uważany jest przez wielu za ptaka pożytecznego dla człowieka z powodu tępienia insektów. Sam dudek to ptak piękny, odważny i bezkompromisowy. Poznajmy bliżej czubatego mieszkańca równin, gajów i parków, którego znamy doskonale z powiedzenia „każdy dudek ma swój czubek”.

Klasyfikacja

• Gromada: ptaki
• Rząd: dzioborożcowe
• Rodzina: dudki
• Rodzaj: Upupa
• Gatunek: dudek/dudek zwyczajny

W obrębie gatunku sklasyfikowano 9 podgatunków:

• Dudek zwyczajny (Upupa epops epops) – występuje w północno–zachodniej Afryce, Europie aż do południowo – środkowej Rosji, na wyspach Kanaryjskich, w północno–zachodnich Chinach oraz północno–zachodnich Indiach
• Dudek afrykański (U. e. Africana) – spotykany od Afryki Centralnej do RPA.
• Dudek madagaskarski (U. e. Marginata) – żyje na Madagaskarze.
• U. e. major – spotykany w północno–wschodniej Afryce.
• U. e. senegalensis – zamieszkuje tereny od Senegalu do Etiopii.
• U. e. waibeli – zajmuje tereny od Kamerunu do północnej Kenii.
• U. e. saturata – spotykany w Japonii, na Syberii i w Tybecie, a także w południowych Chinach.
• U. e. ceylonensis – występuje na subkontynencie indyjskim.
• U. e. longirostris – żyje w południowo–wschodniej Azji.

Czasami dudek afrykański oraz dudek madagaskarski wyróżniane są jako oddzielne gatunki.

• Upupa antaios – wymarły w XVI wieku gatunek występujący na Wyspie Świętej Heleny.

Siedliska

Większość osobników europejskich i północnoazjatyckich migruje w okresie zimowym do ciepłych krajów. Populacje afrykańskie natomiast przez cały rok przebywają w jednym miejscu. Zauważono także, że osobniki z Cejlonu i Ghat Zachodnich migrują sezonowo wraz z cyklem opadów deszczu.

Dudek preferuje siedliska słabo zarośnięte, na których występują jednak pionowe powierzchnie, takie jak skały czy drzewa. Na słabo porośniętej ziemi ptak żeruje, a na pionowych obiektach tworzy gniazda. Preferowane habitaty występują w wielu ekosystemach, w związku z tym dudek może zamieszkiwać rozmaite tereny, np. wrzosowiska, stepy, sawanny czy polany. Jedynie podgatunek madagaskarski korzysta z gęstych lasów pierwotnych.

Wyraźna modyfikacja środowiska naturalnego przez człowieka sprawiła, że gatunek spotykany jest powszechnie w oliwnych gajach, winnicach, na polach uprawnych, w parkach.

Charakterystyka

Wygląd

Ptak ten osiąga 25-32 cm długości, 44-48 cm rozpiętości skrzydeł oraz 46-89 g wagi. Łatwo go rozpoznać po długim, zwężającym się ku końcowi dziobie oraz grzebieniu z piór, który z reguły leży luźno wzdłuż skalpu. Dziób został wzmocniony dodatkowymi mięśniami, dzięki którym ptak może go otwierać kiedy wbija go w ziemię. Pióra na twarzy i korpusie mają kolor rdzawy lub cynamonowy, skrzydła pokrywają pasiaste, biało–czarne wzory, a piękny grzebień jest czerwonawy, zakończony czarnymi „oczkami”.

Dysponuje szerokimi, zaokrąglonymi skrzydłami, stworzonymi do lotu aktywnego. W powietrzu porusza się faliście, niczym ogromny motyl.

Często emituje rozmaite dźwięki; w Himalajach można go z tego powodu mylić z kukułką wschodnią (Cuculus saturatus). Ptak ten wydaje z siebie różne odgłosy w okresie godowym, w sytuacji zagrożenia czy w czasie karmienia młodych. Najbardziej charakterystyczne są wokalizacje samców w okresie toków (ptasich zalotów). Tworzą one głuche, głębokie i donośne pieśni brzmiące jak „up – up – up”.

Dieta

Dieta dudka składa się głównie z owadów, choć nie pogardzi także małymi gadami, żabami i roślinami. Żeruje na ziemi, zbierając łup swym dziobem. Rzadko poluje w locie, ale jest w tym bardzo dobry – dzięki silnym, zaokrąglonym skrzydłom jest szybki i bardzo zwrotny, co umożliwia mu pościg za rojami owadów.

Żeruje z reguły na otwartych terenach. W czasie poszukiwania pożywienia używa swego dzioba. Podziemne larwy, poczwarki i turkucie żyjące pod ziemią namierza właśnie nim. Ofiarę wykopuje silnymi nogami lub wyrywa niczym chwast. Poluje również na owady naziemne; poszukuje ich w stertach liści, pod kamieniami lub w korze.

Głównym elementem diety dudka są szarańcze, świerszcze, pasikoniki, weta, cykady, chrząszcze, mrówkolwy, pluskwiaki oraz mrówki.

Jego zdobycz może mierzyć od 10 do 150 mm długości, ale najczęściej poluje na osobniki 20-30–milimetrowe. Większa ofiara jest zabijana mocnym uderzeniem o ziemię lub kamieniem. Dzięki temu ptak pozbywa się również niestrawnych części owada, takich jak odnóża i skrzydła.

Rozmnażanie

Jako zwierzę monogamiczne tworzy parę z jednym partnerem. Związek ten trwa jednak tylko przez jeden sezon rozrodczy. Samce emitują w tym czasie dźwięki mające na celu przywołanie samic. Często dochodzi także do rywalizacji między męskimi (czasem też żeńskimi) osobnikami, objawiającej się pościgami powietrznymi. Zjawisko to jest powszechne w obrębie gatunku i charakteryzuje się brutalnością – ptak używa swego dzioba do zadawania ciosów przeciwnikowi.

Gniazdo, budowane w dziuplach lub na skalnych szczelinach, ma wąskie wejście. Ptak wyściela wnętrze lęgowiska suchą trawą, mchem lub liśćmi. Wysiadywaniem jaj zajmuje się wyłącznie samica.

Wielkość lęgu uzależniona jest od siedliska: na półkuli północnej są one większe, niż na południowej. Ponadto osobniki z wyższych szerokości geograficznych mają więcej potomstwa od krewnych przebywających blisko równika. W środkowej i północnej Europie oraz Azji na jeden lęg składa się średnio 12 jaj, w tropikach 4, a w strefie podzwrotnikowej 7.

Okres inkubacji trwa 15-18 dni. Po 3-5 dniach od wyklucia młode opierzają się. Matka opiekuje się pisklętami przez 9-14 dni, po czym dołącza do partnera w poszukiwaniu pożywienia dla potomstwa. Dorosłe upierzenie pojawia się po 26-29 dniach, ale pisklęta pozostają z rodzicami jeszcze przez okres około tygodnia (a ludzie czasami pozostają z rodzicami i 40 lat ;)).

Śmierdząca obrona

Dudki dysponują złożonymi mechanizmami obronnymi w gnieździe. W kontakcie z drapieżnikiem samica natychmiast rozpoczyna wydzielanie cuchnącej substancji z gruczołu kuprowego. Tę samą technikę obrony wykorzystują pisklęta. Choć trudno to sobie wyobrazić, ten piękny, niepozorny ptak oraz jego młode wydzielają zapach gnijącego mięsa, który skutecznie odstrasza drapieżniki, ale również działa przeciwbakteryjnie i przeciwpasożytniczo.

Przykry zapach ulatnia się, kiedy młode opuszczają gniazdo. Młode dudki stosują jeszcze inne techniki odstraszania nieproszonych gości: po 6 dniach od wyklucia wydalają kał przez otwór wejściowy gniazda wprost na głowę intruza oraz syczą niczym węże.

Szczegółowe dane

Dudek zwyczajny (Upupa epops)

• Długość ciała: 25-32 cm
• Długość ogona: 10 cm
• Długość dzioba: 5-6 cm
• Rozpiętość skrzydeł: 44-48 cm
• Waga: 46-89 g
• Długość życia: 10 lat na wolności

Dudek (Upupa epops) – ciekawostki

• Łacińska nazwa dudka – Upupa – jest określeniem odzwierciedlającym wokalizacje, jakie emituje. Polska nazwa również ma swe źródło w pieśniach ptaka, brzmiących jak „udududu”.
• Dudka zwyczajnego zlokalizowano w Himalajach. Jeden z osobników przebywał na wysokości 6400 metrów n.p.m.
• Dudek zwyczajny jest ptakiem narodowym Izraela.
• Ponieważ dudek poluje na wiele owadów uznawanych za szkodniki, wiele państw zapewnia mu ochronę prawną.
• W Persji dudek był symbolem mocy.
• „Każdy dudek ma swój czubek” to powiedzenie oznaczające, że każdy ma jakąś właściwą sobie cechę, która go charakteryzuje i odróżnia od innych.

Polecamy

• Ptaki
• Dzięcioły
• Kukułka