Ocean Atlantycki
Ocean Atlantycki (Atlantyk) to drugi pod względem wielkości ocean, zajmujący około 1/5 powierzchni Ziemi oraz 29% łącznej powierzchni oceanu światowego. Jest symboliczną granicą między rejonami zwanymi Starym Światem i Nowym Światem. Jest też najintensywniej wykorzystywanym oceanem przez człowieka.
Ocean Atlantycki wziął swoje miano z mitologii greckiej, oznacza ono „Morze Atlasa”. Nazwy tej użyli Grecy już w VI w. p.n.e., a jako nazwa oficjalna pojawiła się w pismach Herodota ok. 450 r. p.n.e. Warto tutaj podkreślić, że Grecy odróżniali pojęcia „ocean” i „Atlantyk” – ten pierwszy był ich zdaniem ogromną rzeką opływającą cały świat, a ten drugi – jej fragmentem położonym za „słupami Heraklesa”, czyli na zachód od Cieśniny Gibraltarskiej. Nazwę tę przejęli późniejsi europejscy uczeni, nazywając Atlantykiem wody na zachód od znanego im świata. Później, gdy odkryto już Amerykę, nazwę tę zarezerwowano dla wód między Starym a Nowym Światem.
Historia
Ocean Atlantycki jest stosunkowo młody. Za jego początek można uznać morze wlewające się w głąb zachodniej części superkontynentu Pangei ok. 180 mln lat temu. Wówczas powstał odpowiednik obecnego środkowego Atlantyku, a konkretnie jego najstarsze fragmenty – Zatoka Meksykańska i Morze Karaibskie. Atlantyk był więc morzem śródlądowym rozdzielającym dwa nowo powstałe lądy – Laurazję na północy i Gondwanę na południu.
Później Gondwana zaczęła pękać, gdy odsunęły się od siebie Ameryka Południowa i Afryka. Śródlądowe morze zaczęło wypełniać tę przestrzeń, jednocześnie znacznie się powiększając – miało to miejsce ok. 135 mln lat temu. To samo morze stopniowo wypełniało przestrzeń między Ameryką Północną a Eurazją, 66 mln lat temu tworząc już wyraźnie wyodrębniony i stale powiększający się ocean. Jednocześnie stopniowo zmniejszał się położony na wschodzie Ocean Tetydy, którego resztkami są międzykontynentalne morza, w tym Śródziemne i Czarne. Ostatecznie doszło do przerwania pomostu lądowego między Europą a Afryką i pozostałości Oceanu Tetydy połączyły się z Atlantykiem.
Ocean Atlantycki stale się rozszerza. Grzbiet Śródatlantycki jest strefą wydostawania się na powierzchnię wielkich porcji magmy, która zastyga, tworząc dno oceaniczne. Skorupa ziemska wciąż się tam tworzy, a płyty kontynentalne tworzące dno Atlantyku odsuwają się od siebie.
Położenie i wielkość
Międzynarodowa Organizacja Hydrograficzna ustaliła obszar i granice Atlantyku w 1953 r. Określono wtedy tzw. układ oceaniczny Oceanu Atlantyckiego, według którego do oceanu włączono również przyległe morza znajdujące się przy wschodnim wybrzeżu obu Ameryk, na zachód od Europy i Afryki, a także morza międzykontynentalne i śródlądowe, które pierwotnie łączyły się wyłącznie z Atlantykiem.
Granicą oddzielającą go od Oceanu Indyjskiego jest południk przechodzący przez najdalej na południe wysunięty punkt Afryki – Przylądek Igielny (20°E). Z Pacyfikiem łączy się poprzez Cieśninę Drake’a na południu i poprzez wody Oceanu Arktycznego na północy. Na południe od równoleżnika 60°S rozciąga się Ocean Południowy.
Pojęcie o wielkości i obszarze oceanu w powszechnym wyobrażeniu nie zawsze odpowiada prawdzie. Do 2000 roku nie odróżniano jeszcze Oceanu Południowego, dlatego w starszych publikacjach informacje na temat Atlantyku znacznie różnią się od obecnych. Dotyczy to nie tylko jego wielkości, ale i flory i fauny.
Według obecnego podziało wód światowego oceanu Atlantyk zajmuje powierzchnię 82 362 tys. km2, a wraz z przyległymi morzami – 106 450 tys. km2. Objętość oceanu ocenia się na około 354 700 tys. km3, a nie licząc mórz – 310,411 tys. km3. Średnia głębokość wynosi 3 646 m, a największą głębią jest Rów Portorykański – 8,376 m. Linia brzegowa jest najbardziej urozmaicona na północy i liczy 111 866 km długości.
Ukształtowanie dna
Krawędzie między wodami Atlantyku a przylegającymi kontynentami niemal w całości są pasywne, tzn. znajdują się w obrębie jednej płyty tektonicznej. To oznacza, że na wybrzeżach Atlantyku aktywność sejsmiczna jest niewielka. Z tego samego powodu niemal nie ma tutaj rowów oceanicznych. Około 1/3 dna Oceanu Atlantyckiego zajmuje potężna wyniosłość – Grzbiet Śródatlantycki, najdłuższy tego typu twór na świecie.
Grzbiet Śródatlantycki
Grzbiet Śródatlantycki ciągnie się od Islandii na północy po węzeł potrójny Bouveta na południu (jest to miejsce, gdzie stykają się trzy płyty tektoniczne). W jego osi znajduje się dolina ryftowa będąca granicą płyt tektonicznych. Jest to tzw. strefa spreadingu, czyli rozszerzania się dna oceanicznego. Występują tam niezliczone wulkany i kominy hydrotermalne, a także blisko 50 poprzecznych rozłamów – uskoków transformujących. W tym rejonie dochodzi do ogromnej liczby trzęsień ziemi, są one jednak relatywnie słabe.
Grzbiet Śródatlantycki oddziela od siebie płyty północnoamerykańską od eurazjatyckiej oraz południowoamerykańską od afrykańskiej. Ogromna jego większość jest przykryta wodą. Jedynie w kilku miejscach wynurza się ponad powierzchnię oceanu w postaci wysp. Są to m.in. Islandia, Azory, Bermudy, Wyspa Wniebowstąpienia i Wyspa Bouveta.
Wyspy
Na Atlantyku znajduje się największa wyspa świata – Grenlandia. Poza tym najwięcej wysp znajduje się na półkuli północnej. Do największych archipelagów należą Wyspy Brytyjskie, Ziemia Baffina, Nowa Funlandia, Antyle, Azory i Wyspy Kanaryjskie.
Istnieją też nieliczne małe, samotne wyspy, takie jak Wyspa Bouveta czy Wyspa Świętej Heleny – jedna z najbardziej odosobnionych wysp na Ziemi. Niektóre wyspy, np. Wyspy Brytyjskie, są częścią płyt kontynentalnych; inne zaś, jak Islandia, zbudowane są ze skał wulkanicznych, a ich powstanie jest efektem aktywności sejsmicznej.
Prądy oceaniczne
Prądy powierzchniowe Atlantyku mają postać dwóch ogromnych kręgów, z których ten na półkuli północnej porusza się zgodnie z ruchem wskazówek zegara, a ten na południowej – w kierunku przeciwnym.
Na półkuli północnej wzdłuż równika płynie ciepły Prąd Północnorównikowy, który u wybrzeży Ameryki Południowej łączy się z Prądem Gujańskim. Powstaje silny i ciepły prąd zwany Golfsztromem, który płynie wzdłuż wybrzeży Ameryki Północnej i dociera do Europy. Tam rozdziela się na dwa prądy. Jeden z nich, ciepły Prąd Północnoatlantycki, płynie na północ i omywa Półwysep Skandynawski (zapewniając przy okazji stosunkowo ciepły i łagodny klimat naszego kontynentu). Drugi prąd, zimny Prąd Kanaryjski, płynie na południe wzdłuż wybrzeży Europy i Afryki.
W Atlantyku istnieją też prądy głębinowe. Ich kierunek jest uzależniony od głębokości. Wody zwane antarktycznymi płyną przy samym dnie w stronę równika. Na głębokości 2-3 tys. m znajdują się wody płynące od biegunów w stronę równika, a na ok. 1000 m płyną nieco cieplejsze wody w kierunku biegunów.
Klimat
Atlantyk zajmuje niemal wszystkie strefy klimatyczne (zgodnie z najnowszymi podziałami nie obejmuje jedynie stref okołobiegunowych). Długa i złożona linia brzegowa oraz znaczna rozciągłość południkowa wpływają na mnogość różnorodnych zjawisk pogodowych.
Od sierpnia do listopada często zdarzają się huragany, zwłaszcza w rejonie Ameryki. Na północnym Atlantyku bardzo częste są sztormy, zwłaszcza zimą. Temperatura wody na powierzchni w rejonie równika wynosi 27°C, zaś w okolicach wysuniętych najbardziej na północ i południe spada do –1°C. Średnia wynosi 16,9°C. Zasolenie średnie wód Atlantyku ocenia się na 3,53%.
Życie
Flora Atlantyku jest stosunkowo uboga w gatunki. Dominują tu brunatnice (głównie w strefie przybrzeżnej) i zielenic (strefy gorące). Plankton składa się głównie z okrzemek, bruzdnic i sinic. Bardzo bogata jest za to fauna oceanu, którą tworzą ssaki oceaniczne, liczne ptaki, a także ogromna ilość gatunków ryb.
Sprzyjająca temperatura, zasolenie i ilość rozpuszczonego w wodzie tlenu sprawiają, że wody północnego Atlantyku są niezwykle zasobne w ryby – dokonuje się tu prawdopodobnie blisko połowę światowych połowów ryb. Najczęściej łowi się ty tuńczyki, śledzie, makrele i dorsze.
Atlantyk i ludzie
Atlantyk jest oceanem eksploatowanym przez ludzi od czasów historycznych. Początkowo żeglarze poruszali się jednak głównie wzdłuż wybrzeży. Pierwszymi śmiałkami, którzy zbadali zachodnią część oceanu, byli Wikingowie. Później wyprawa Kolumba rozpoczęła okres intensywnych przepraw przez ocean. Wody Atlantyku nierzadko były teatrem swoistych rywalizacji i wyścigów.
Przez setki lat przebycie Atlantyku było uważane za wyzwanie – tę drogę musiał pokonać parowiec, aby cały świat uwierzył w możliwości napędu parowego. Tutaj też pływały najwspanialsze statki pasażerskie, wśród których niektóre zyskały ogromną sławę jako zdobywcy „błękitnej wstęgi” – wyróżnienia przyznawanego najszybszemu statkowi na trasie z Ameryki do Europy (droga w tę stronę trwała nawet 2 dni krócej niż w przeciwną z powodu prądów morskich).
Obecnie Atlantyk jest największym światowym łowiskiem ryb. Z dna mórz wydobywa się znaczne ilości ropy naftowej i gazu ziemnego, rud metali i żwiru. Jednocześnie intensywna eksploatacja surowców i łowisk sprawia, że ocean ten jest wyjątkowo mocno narażony na zanieczyszczenie.
Źródłem zanieczyszczeń są głównie platformy wydobywcze i liczne miasta portowe. Lawinowo rośnie liczba śmieci pływających w wodzie i zalegających na plażach. Ponadto Atlantyk – z racji silnego oddziaływania prądów morskich na położone przy nim fragmenty lądów – jest stale monitorowany względem postępujących zmian klimatycznych.
Szczegółowe dane
Ocean Atlantycki (Atlantyk) w liczbach
- Powierzchnia: 106 450 tys. km2
- Północny Atlantyk (bez mórz): 41 490 tys. km2
- Południowy Atlantyk (bez mórz): 40 270 km2
- Objętość: 310,411 tys. km3
- Średnia głębokość: 3 646 m
- Największa głębokość: 8 376 m (Rów Portorykański)
- Długość linii brzegowej: 111 866 km długości
Ocean Atlantycki – ciekawostki
- W średniowieczu Hiszpanie nazywali Atlantyk Mare Tenebratum – „Morzem Ciemności”, podobnie jak Arabowie. Wierzono bowiem, że gdy żeglarze wypuszczą się za daleko w jego głąb, dopłyną na niezbadane wody, a w końcu dotrą na kraniec świata.
- Udowodnienie istnienia Grzbietu Śródatlantyckiego w 1925 r. było jednym z pierwszych głośnych skutków użycia sonaru w celach naukowych. Stało się także dowodem na prawdziwość teorii dryfu kontynentalnego.
Polecamy
