Wezuwiusz – najsłynniejszy wulkan świata

Wybuch Wezuwiusza w 79 r., mimo że miał miejsce niemal dwa tysiące lat temu, to chyba najsłynniejsza erupcja w dziejach, której sławą dorasta jedynie Krakatau. Przyczyną tego jest fakt, że wydarzenie to było ogromnym wstrząsem dla ówczesnych mieszkańców basenu Morza Śródziemnego i zostało dobrze udokumentowane. Ponadto jego efekty widzimy dzisiaj w postaci bezcennych znalezisk archeologicznych.

Wezuwiusz znajduje się w Kampanii, na Półwyspie Apenińskim nad Zatoką Neapolitańską. Stoki góry są pokryte zastygłą lawą i popiołem, przez co gleby Kampanii są jednymi z najbardziej żyznych w Europie. Wulkan ten przejawiał aktywność od czasów historycznych aż do dzisiaj. Lata 1631-1872 to okres największej aktywności wulkanu, chociaż żadna z erupcji nie poczyniła takich zniszczeń i nie odbiła się takim echem jak ta z początku naszej ery. Ostatnia miała miejsce w 1944 roku.

W związku z wysoką aktywnością blisko szczytu ustanowiono w 1841 r. Osservatorio Vesuviano – najstarsze na świecie obserwatorium wulkanologiczne, którego zadaniem od tamtej pory jest monitorowanie Wezuwiusza i informowanie o wszelkich znakach sugerujących możliwość eksplozji.

Przed wybuchem

Wezuwiusz był wulkanem niezwykle aktywnym już w czasach epok lodowych. Około 17-18 tys. lat temu miała miejsce potężna erupcja, skutkiem której uformowała się góra mająca prawdopodobnie ok. 2000 m wysokości. Jej stoki uformowane z popiołu i lawy zapewniały niezwykłą żyzność gleby, dlatego szybko rozwinęło się tam osadnictwo.

Na samej górze i w jej sąsiedztwie znajdowały się liczne ogrody i winnice. O tym, jak wielkie miały znaczenie, mówią odnalezione w Pompejach freski ukazujące Bachusa na tle Wezuwiusza. Z czasem osady przekształciły się w wioski, aż w końcu w pobliżu góry powstały trzy duże jak na tamte czasy miasta – Pompeje, Herkulanum i Stabie.

Sami Rzymianie najwyraźniej nie zdawali sobie sprawy, że miasta zlokalizowane są blisko góry, która może być niebezpieczna. Jedynie nieliczni autorzy tamtych czasów pisali, że skoro stoki góry pokrywa pył, to w jej wnętrzu mogą znajdować się „ogniste kratery”, z których pył ten się wydobył.

Na przykład Witruwiusz napisał, że pod szczytem Wezuwiusza z pewnością znajduje się ogień, który nadał górze kształt i spływał po zboczach. Natomiast Diodor Sycylijski nazwał równinę Kampanii „ognistą” na znak tego, że szczyt Wezuwiusza czasami płonie. Sugerował on, że mieszkanie w pobliżu tej góry może być niebezpieczne. Greccy historycy pisali, że wysoka urodzajność ziemi ma związek z wulkanem.

Wszystko to nie zniechęcało mieszkańców Kampanii. Chociaż w pobliżu góry dochodziło do niewielkich trzęsień ziemi, było to zjawisko na tyle częste, że mieszkańcy okolicy oswoili się z nim. Poza tym nie wiązali trzęsień ziemi z aktywnością wulkaniczną.

Kiedy doszło do najsłynniejszej erupcji?

Wiemy, że Wezuwiusz wybuchł w 79 roku i 24 dnia, ale jakiego miesiąca? Pliniusz Młodszy napisał, że wydarzenie miało miejsce 24 sierpnia. Również inni autorzy starożytni pisali, że katastrofa nadeszła pod koniec lata.

Taką datę można też znaleźć w większości źródeł, jednak współcześni archeolodzy natrafili na żartobliwy napis wykonany węglem drzewnym – w dosłownym tłumaczeniu brzmi on „16. dzień przed kalendami listopadowymi objadł się ponad miarę”. Wspomniany dzień to po prostu 17 października, co oznaczałoby, że erupcja miała miejsce 24 października, a nie sierpnia.

To, że wybuch miał miejsce jesienią, potwierdzają również znalezione ślady po paleniskach i odciski gałęzi krzewów obsypanych owocami, które w sierpniu na pewno nie mogły się pojawić.

Wybuch

Erupcja Wezuwiusza została spisana przez naocznego jej świadka, Pliniusza Młodszego. Miał on wówczas 18 lat i przebywał w obserwatorium swojego wuja – Pliniusza Starszego – znajdującym się w Misenum, odległym od Wezuwiusza o ok. 30 km. Korespondując z przyjacielem, historykiem Tacytem, wspomniał, że zauważył nad górą kłęby dymu układające się w kształt drzewa. Mimo młodego wieku był on już dobrze wykształcony, nie miał więc wątpliwości, że taki kształt chmura zawdzięczała wulkanowi. Wkrótce po tym wszyscy domownicy odczuli potężne wstrząsy, znacznie silniejsze niż zwykle.

Erupcja trwała dwa dni. Pierwszego dnia ranek był spokojny i jedynie chmura popiołu sugerowała, że może dojść do erupcji, jednak w tamtych czasach ludzie nie potrafili tego znaku zinterpretować. Dlatego potężna eksplozja, do której doszło w środku dnia, zaskoczyła wszystkich.

Ogromna ilość popiołu i pumeksu zaczęła przykrywać okolicę gęstą warstwą. Niektórzy mieszkańcy okolicznych miast próbowali już wtedy uciekać, jednak na ogół bezskutecznie. Ogromna ilość popiołu zasypała Pompeje, odcinając ludziom dopływ powietrza i powodując śmierć z gorąca i uduszenia.

Drugiego dnia, w nocy lub wczesnym rankiem, z krateru zaczęła wypływać lawa. Całkowicie zalała ono Herkulanum, zabijając wszystkich mieszkańców, którzy dotąd nie uciekli. Przypuszcza się, że lawa przemieszczała się z prędkością 160 km/h. Pod koniec dnia erupcja się zakończyła, jednak w powietrzu nadal zalegały ogromne ilości pyłu, który odcinał promienie Słońca.

Współczesne badania przyniosły zaskakujące odkrycie, że w porównaniu z innymi z innymi słynnymi erupcjami ta była relatywnie niewielka – w powietrzu znalazły się najwyżej 3 km³ pyłu, co jest liczbą skromną w porównaniu np. w wybuchem Krakatau (13 km³). Jednak skutki wybuchu były znaczące, gdyż wydarzył się praktycznie w centrum znanego wówczas świata.

Tuż po eksplozji

Już na samym początku eksplozji Pliniusz Starszy, wuj Pliniusza Młodszego, nakazał przygotować podległe mu okręty w celu wysłania ekspedycji ratunkowej. Sam na mniejszym statku odłączył się od floty, by pomóc żonie przyjaciela mieszkającej w willi na wybrzeżu. Kiedy znajdował się 4,5 km od wulkanu, dookoła floty zaczęły spadać kawałki płonących skał, jednak Pliniusz stwierdził, że „Fortuna sprzyja odważnym” i kazał płynąć dalej. Kobietę udało się uratować, jednak jej wybawca zmarł, prawdopodobnie uderzony spadającą skałą.

Miasta Stabie i Herkulanum zostały zniszczone przez lawę, zaś Pompeje zasypane grubą na 6 m warstwą popiołu i skał. Ocenia się, że ok. 40% ofiar zginęło na skutek zawalenia się dachów pod ciężarem popiołu lub zabiły ich spadające odłamki skalne. Pozostałe ofiary zmarły na skutek uduszenia.

Do 2003 r. w Pompejach znaleziono 1044 pozostałości ciał. Ich ułożenie i stan sugerują, że popiół przysypał miasto, zanim dotarła do nich fala gorącej lawiny. Wśród ruin Herkulanum w 1980 r. znaleziono szczątki 332 osób, które zginęły od szoku termicznego, gdy spadł na nich rozgrzany pył.

Wybuch Wezuwiusza wpłynął też na inne rejony Cesarstwa. Opadający popiół powodował zawalanie się dachów w domach odległych od Wezuwiusza o dziesiątki kilometrów. Według relacji świadków popiół dotarł do Afryki, Syrii i Egiptu, a także zakrył zupełnie niebo nad Rzymem.

Mieszkańcy Wiecznego Miasta, łącznie z ówcześnie panującym cesarzem, uznali, że jest to wyraz gniewu bogów za wyjątkowo brutalne zdławienie powstania w Judei. Cesarz nakazał organizację igrzysk, sowitych ofiar dla bóstw oraz udzielanie zapomóg rodzinom poszkodowanym przez żywioł.

Po latach

Od XVI wieku, gdy przypadkiem odkryto ruiny miasta, prowadzono tam badania, jednak w sposób niezorganizowany i często nieróżniący się od zwykłej grabieży. Dopiero w 1748 r. rozpoczęto zorganizowane prace archeologiczne. W XIX w. Giuseppe Fiorelli rozpoczął pierwsze w pełni naukowe badania, które zupełnie odmieniły wyobrażenie o rzymskich miastach i odkryły dla świata szereg bezcennych znalezisk. Dzięki niemu powstał też dokładny plan Pompei i schematy domów.

W kolejnych dekadach prace postępowały, skutkiem czego odsłonięto jedno z najlepiej zachowanych miast z czasów starożytnych – liczba zabytków i skatalogowanych obiektów jest olbrzymia.

Tragedia Pompei okazała się bezcennym źródłem wiedzy dla współczesnych uczonych. Popiół niemal doskonale zakonserwował ciała ludzi, zwierząt, szczątki roślin, a także ceramikę, meble, a nawet całe domy, w których zachowały się nawet malowidła, mozaiki, rzeźby i napisy. Dzięki temu badacze mogli dokładnie odtworzyć sposób życia i organizację domu Cesarstwa.

Właśnie z Pompei pochodzi większość naszej wiedzy na temat tego, jak były zaprojektowane rzymskie domy oraz jakie dokładnie było ich wyposażenie. Prace archeologiczne w Pompejach cały czas trwają i zapewne jeszcze długo nie będą zakończone. Część wykopalisk jest otwarta dla turystów. Można obejrzeć nie tylko pozostałości świątyni czy teatrów, ale, co rzadko spotykane, również domów mieszkalnych.

Wezuwiusz dzisiaj

Współczesne badania wykazały, że wskutek eksplozji szczyt Wezuwiusza dosłownie się rozpadł, przez co góra zmniejszyła wysokość o blisko 800 m. Okolice wulkanu mają status parku narodowego. Rosną tam zasadzone przez ludzi lasy zamieszkane przez dziesiątki gatunków zwierząt. Poza tym żyzne gleby nadal przyciągają osadników – obecnie stoki góry porastają winnice oraz ogrody warzywne.

Sam Wezuwiusz jest uznawany za jeden z pięciu najbardziej niebezpiecznych wulkanów świata. Obecnie masyw ma wysokość 1281 m n.p.m., a na jego szczycie znajduje się krater średnicy 650 m i głębokości 230 m. Północna część kaldery ma status odrębnego szczytu i nosi nazwę Monte Somma.

Szczegółowe dane

Wybuch Wezuwiusza w liczbach

• Data: (prawdopodobnie) 24 sierpnia 79 r.
• Ilość pyłu: 3 km³
• Wysokość erupcji: 33 km
• Wysokość wulkanu przed wybuchem: ok 2000 m n.p.m.
• Wysokość wulkanu po wybuchu: 1281 m n.p.m.
• Zginęło: ponad 1000 osób
• Siła erupcji: 100 000 razy większa niż wybuchy bomby w Hiroszimie
• Inne erupcje Wezuwiusza:
  • W 472 roku Wezuwiusz wyrzucił taką ilość popiołu, że odnotowano opadanie popiołu w odległości aż do Konstantynopola (1220 km)
  • Erupcje w 512 roku były tak poważne, że mieszkańcy zboczy Wezuwiusza zostali zwolnieni z podatków przez Teodoryka Wielkiego, króla Włoch.
  • Dalsze erupcje odnotowano w 787, 968, 991, 999, 1007 i 1036 z pierwszymi zarejestrowanymi przepływami lawy.

Wezuwiusz – ciekawostki

• W ruinach Pompei odkryto najstarsze znane nielegalnie wykonane na ścianach domów napisy i obrazki, czyli po prostu graffiti. Pisma starożytnych kronikarzy potwierdzają, że była to praktyka bardzo powszechna.
• Rzymscy pisarze byli pierwszymi, którzy zwrócili uwagę na związek między aktywnością wulkaniczną a nadzwyczajną urodzajnością gleby.
• Rok po wybuchu Wezuwiusza Rzym nawiedziła epidemia dżumy oraz duży pożar. W obliczu tych klęsk żywiołowych ówcześnie panujący cesarz znacznie podupadł na zdrowiu i zmarł ze zgryzoty, przekonany, że bogowie odwrócili się od Wiecznego Miasta.

Polecamy

• Wulkany i wulkanizm
• Wulkany
• Toba – superwulkan
• Wulkan Tambora
• Korzyści z wulkanów
• Wulkan Etna
• Wulkan Krakatau