Niedźwiedź jaskiniowy (Ursus spelaeus)

Mniejszy od swego północnoamerykańskiego kuzyna – niedźwiedzia krótkopyskiego. Drapieżnik żywiący się prawie wyłącznie roślinami, stanowił prawdopodobnie obiekt kultu ludzi pierwotnych. Czym niedźwiedź jaskiniowy zasłużył sobie na szacunek europejskich plemion późnego plejstocenu? Czy chodziło o jego wielkość? A może charakter? Dowiedzmy się, jaki był (lub mógłby być) krewny współczesnych niedźwiedzi brunatnych, którego azylem były wapienne jaskinie Europy.

Klasyfikacja

• Gromada: ssaki
• Rząd: drapieżne
• Rodzina: niedźwiedziowate
• Rodzaj: Ursus
• Gatunek: niedźwiedź jaskiniowy (Ursus spelaeus)

Występowanie i datowanie

Panował w Europie w epoce plejstocenu od ok. 250 do 24 tys. lat temu podczas maksimum zlodowacenia.

Zakres występowania niedźwiedzia jaskiniowego obejmował praktycznie całą Europę: od Hiszpanii, Wielkiej Brytanii przez Włochy, Niemcy, Polskę, Bałkany, Rumunię, część Rosji (w tym Kaukaz), a także północny Iran. Dowodów na jego istnienie nie odnaleziono w Szkocji, Skandynawii, ani krajach bałtyckich, które w tamtym czasie pokryte były rozległymi lodowcami. Najwięcej szkieletów tych zwierząt odnaleziono na terenach Austrii, Szwajcarii, południowej Francji, w północnych Włoszech i Hiszpanii oraz Rumunii.

Niezliczone ilości skamieniałych kości niedźwiedzia jaskiniowego wykopane na terenie Europie wskazują, że Stary Kontynent był oblężony przez te potężne drapieżniki. Niektórzy specjaliści uważają jednak, że setki tysięcy kości znajdujących się w jaskiniach mogło gromadzić się przez ok. 100 000 lat lub dłużej – stąd ich ogromna liczba. Jaskinie wykorzystywane były bowiem przez kolejne pokolenia niedźwiedzi jaskiniowych.

Niedźwiedź ten zamieszkiwał prawdopodobnie niskie partie terenów górskich, szczególnie regiony bogate w skały wapienne. Wydaje się, że unikał otwartych równin, preferował natomiast lasy lub skraje leśne.

Charakterystyka

Wygląd

Niedźwiedź jaskiniowy wyraźnie różnił się od współczesnego niedźwiedzia brunatnego (Ursus arctos) budową czaszki. U dzisiejszych przedstawicieli gatunku czoło jest spłaszczone, natomiast u opisywanego drapieżnika było wystające i stromo ścięte. Sama czaszka była natomiast bardzo szeroka.

Miał masywne kończyny, a budową ciała przypominał współczesne niedźwiedzie europejskie. Osiągał również podobne do nich rozmiary. Wielkością porównywalny był do największych współcześnie żyjących krewnych; samce mogły ważyć 400-500 kg, samice o ok. 50% mniej (225-250 kg). Wysokość na stojąco mieściła się w przedziale 2,7-3,5 m, był on zatem o ok. 30% dłuższy od przeciętnego niedźwiedzia brunatnego.

Większe w okresie zlodowaceń

Co ciekawe, to niedźwiedzie jaskiniowe były większe w okresie zlodowaceń, a mniejsze gdy zlodowacenia ustępowały – wiązało się to najprawdopodobniej z dostosowaniem tempa utraty ciepła – im większe zwierzę, tym wolniej traci ciepło.

W muzeach

W muzeach w 90% występują szkielety lub rekonstrukcje samców. Wynika to raz z początkowo błędnego przekonania, iż szkielety samic to osobniki karłowate, a dwa, z tego samego powodu co zawsze – chcemy oglądać to co jest największe 🙂

U osobników datowanych na ostatnie zlodowacenie brakowało zwykle 2-3 zębów przedtrzonowych. Może mieć to związek z dietą jaką prowadziły.

Dieta

W znalezionych szkieletach zauważono, iż zęby niedźwiedzia jaskiniowego są bardziej zużyte niż u większości współczesnych krewnych. Może to świadczyć o diecie złożonej z twardych, trudnych do rozgryzienia pokarmów. Wydaje się, że w jego diecie dominowały rośliny. Dzisiejsze niedźwiedzie europejskie (Ursus arctos arctos) również żywią się dużymi ilościami roślin, ale nie w takim procencie jak ich jaskiniowi przodkowie.

Niedźwiedź jaskiniowy do swego menu włączał także białko zwierzęce. Niewykluczone, że przejawiał kanibalizm, głównie na osobnikach, które zmarły w czasie snu zimowego.

Obecna teoria naukowa głosi zatem, że niedźwiedź jaskiniowy żywił się roślinami częściej niż jakikolwiek inny współcześnie żyjący przedstawiciel rodzaju Ursus. Niewykluczone jednak, że był wszystkożercą potrafiącym dostosowywać się do panujących warunków środowiskowych.

Kiedy w czasie ciężkich, plejstoceńskich zim brakowało pożywienia, niedźwiedź jaskiniowy sam stawał się łakomym kąskiem dla innego drapieżnika – lwa jaskiniowego. Świadczą o tym odnajdywane obok siebie szkielety niedźwiedzi i lwów.

Relacje z ludźmi

Kult niedźwiedzia jaskiniowego

Między rokiem 1917 a 1923 w szwajcarskiej jaskini Drachenloch wydobyto ponad 30 000 szkieletów niedźwiedzia jaskiniowego. Poza nimi odnaleziono również kamienną skrzynię lub trumnę zbudowaną z niskich ścian wapiennych. Wewnątrz skrzyni znajdowało się mnóstwo czaszek niedźwiedzia jaskiniowego. W jednej z nich znajdowała się natomiast kość udowa innego osobnika. Specjaliści doszli do wniosku, że jest to dowód na przeprowadzanie rytuałów religijnych wśród prehistorycznych ludzi.

Głównym obiektem kultu były niedźwiedzie, głównie czaszki pełniące funkcję trofeów. Możliwe, że elementem rytuału było polowanie na wielkiego ssaka. Archeolog Timothy Insoll zdecydowanie jednak zaprzeczył tej hipotezie stwierdzeniem, że znalezione czaszki nie są dowodem na religijną rolę, jaką mogły pełnić niedźwiedzie wśród plemion europejskich.

Znalezisko ze Szwajcarii nie jest jedynym w swoim rodzaju. Podobnego odkrycia dokonano bowiem w południowej Francji. W prostokątnym zagłębieniu znajdowały się szczątki co najmniej 20 różnych osobników, które przykryto kamienną płytą. Nieopodal odkopano skamieniałe kości neandertalczyka, znajdujące się w podobnym skalnym „grobie”. Obok niego leżało wiele rozmaitych przedmiotów, między innymi kość ramienna niedźwiedzia.

Wyginięcie

Przez długi czas dominował pogląd głoszący, że niedźwiedzie jaskiniowe zostały wybite przez ówczesnych ludzi. Pierwotnie datę jego wyginięcia określano na 10-11 tys. lat temu. Teoria ta została jednak prawie całkowicie odrzucona, ponieważ w tamtym okresie europejska populacja Homo sapiens była zbyt mała aby zagrozić przetrwaniu jakiegokolwiek gatunku. Nie zmienia to jednak faktu, że mogła istnieć między nimi konkurencja o terytoria, czyli jaskinie.

Niektóre dowody wskazują bowiem, że niedźwiedzie jaskiniowe nie mogły zapadać w sen zimowy w innych miejscach poza jaskiniami (np. w zaroślach), co odróżnia je od bardziej elastycznego niedźwiedzia brunatnego. Wraz z rozrastającymi się plemionami ludzkimi, malała liczba wolnych jaskiń, w których niedźwiedzie mogły się schronić. Mogło to przyczynić się w znacznym stopniu do wysokiego wskaźnika śmiertelności tych zwierząt, w efekcie doprowadzając do ich wymarcia. Hipoteza ta nadal jest analizowana przez badaczy.

W porównaniu z innymi gatunkami megafauny, które również wymarły w czasie maksimum zlodowacenia, niedźwiedź jaskiniowy miał bardziej wyspecjalizowaną dietę oraz stosunkowo ograniczony zasięg geograficzny. Mogłoby to tłumaczyć, dlaczego wymarł on wcześniej niż pozostałe wielkie zwierzęta plejstocenu. Z czasem jednak odkryto, że dieta niedźwiedzia jaskiniowego mogła się zmieniać, a zmniejszenie różnorodności genetycznej miało miejsce na długo przed wyginięciem.

Zatem, póki co, nie poznano najważniejszej przyczyny wyginięcia niedźwiedzia jaskiniowego. Być może kiedyś będzie nam dane odkryć tę tajemnicę.

Szczegółowe dane / wymiary

Niedźwiedź jaskiniowy (Ursus spelaeus)

• Długość ciała: do 2 m
• Wysokość w kłębie: 120-134 cm
• Waga:
  • samce 400-600 kg (max. 1000 kg)
  • samice 225-250 kg
• Datowanie: 250-24 tys. lat temu (plejstocen)
• Występowanie: Europa

W kontekście wagi niedźwiedzi jaskiniowych dostępne są różne szacunki. Kuurten w 1967 roku oszacował jego masę w przedziale 410-440 kg, w 1976 roku poszerzył ten zakres: 400-450 kg. Viranta w 1994 roku dokonał estymacji masy samców na 224 – 1316 kg, a samic na 224-986 kg, sugerując jednocześnie, iż średnia masa samców wynosiła 319 kg, samic zaś  244 kg. Vereschagin i Baryshnikov zasugerowali w 1984 roku, iż największe niedźwiedzie jaskiniowe w okresie hibernacji mogły osiągać do 1000 kg wagi.

Niedźwiedź jaskiniowy (Ursus spelaeus) – ciekawostki

• Polska nazwa niedźwiedź jaskiniowy, podobnie jak i łacińska Ursus spelaeus, związana jest z faktem odnajdowania szczątków tych zwierząt głównie w jaskiniach.
• Uważa się, iż niedźwiedź jaskiniowy wiele czasu spędzał w jaskiniach, nie tylko w okresie hibernacji jak czynią to żyjące współcześnie niedźwiedzie brunatne.
• Najbliższym współczesnym krewnym niedźwiedzia jaskiniowego jest niedźwiedź brunatny. Oba gatunki pochodzą od wspólnego przodka, tzw. „niedźwiedzia etruskiego” – Ursus etruscus, który żył od ok. 5 mln do ok. 10 tys. lat temu.
• Na terenach Europy istnieje wiele jaskiń, w których znaleziono szczątki tych dużych ssaków. W Polsce przykładem takim jest Jaskinia Niedźwiedzia – najdłuższa jaskinia Sudetów.
• Szkielet niedźwiedzia jaskiniowego po raz pierwszy opisano w roku 1774. Dokonał tego Johann Friederich Esper. Początkowo szczątki uważano za pozostałości po smokach, jednorożcach, małpach, psowatych lub kotowatych. Esper uznał jednak, że były to skamieniałe kości niedźwiedzia polarnego. Dopiero 20 lat później anatom Johann Christian Rosenmüller nadał znalezisku nową nazwę.
• W czasie I wojny światowej zniszczono tysiące odnalezionych szkieletów niedźwiedzia jaskiniowego.
• Naukowcy zrekonstruowali DNA niedźwiedzia jaskiniowego. Nie w takim stopniu aby dokonać jego klonowania, ale wystarczającym aby potwierdzić jego pokrewieństwo ze współczesnymi niedźwiedziami brunatnymi.

Polecamy

• Niedźwiedzie
• Niedźwiedź krótkopyski
  
• Mamuty
• Historia wymierania gatunków
• Wymarłe