Ukąszenia węży

Co zrobić kiedy ukąsi nas wąż?

W Polsce, poza żmiją zygzakowatą, nie spotkamy pełzającego gada wyposażonego w jad. Osoby, które mieszkają w tropikalnych miejscach świata lub często odwiedzające egzotyczne krainy, powinny jednak szczególnie zwracać uwagę na otaczającą je przyrodę. Poza fascynacją warto „uzbroić się” w wiedzę oraz zdrowy rozsądek, które niejednokrotnie pomagają uniknąć tragedii.

W poniższym artykule zawarliśmy informacje dotyczące między innymi objawów ukąszenia węża i wyjaśniamy kwestię pierwszej pomocy w tej stresującej sytuacji. Być może pomoże on choć kilku osobom uniknąć skutków ataku ze strony jadowitych węży.

Przyczyny ukąszeń

Wąż reaguje agresywnie w sytuacji, kiedy zostanie nadepnięty lub gdy intruz podejdzie do niego zbyt blisko. W Europie i Stanach Zjednoczonych większość ukąszeń ma miejsce wśród osób hodujących węże jako zwierzęta domowe. W krajach rozwijających się natomiast urazy tego rodzaju występują u ludzi pracujących na łonie natury, np. u rolników, rybaków i myśliwych.

Jadowite węże na świecie

Najbardziej jadowitym wężem Europy jest żmija nosoroga (Vipera ammodytes), żyjąca głównie na Bałkanach. W Afryce ludzie boją się mamb (Dendroaspis), kobry egipskiej (Naja haje), żmii sykliwej (Bitis arietans) oraz węży z rodzaju Echis (które żyją również w Azji). Na Bliskim Wschodzie lepiej unikać węży z rodziny zdradnicowatych (Elapidae). Ameryka Środkowa i Południowa zajęta została przez wiele grzechotnikowatych (Crotalinae), w tym rodzaj Bothrops i Crotalus. Na południu Azji najbardziej niebezpiecznymi gatunkami węży są przedstawiciele rodzaju Echis i Daboia, ale również kobra indyjska (Naja naja) i niemrawiec indyjski (Bungarus caeruleus).

Więcej na temat jadowitych węży można znaleźć w artykułach – Najbardziej jadowite węże świata – TOP 30 oraz Najbardziej jadowite węże świata – cz. II

Objawy ukąszenia

Za wiele początkowych objawów ukąszenia odpowiedzialny jest… strach. Przerażenie wywołane ukąszeniem węża (nawet niegroźnego) może powodować nudności, wymioty, biegunkę, zawroty głowy, omdlenia, tachykardię (przyspieszenie akcji serca do powyżej 100 uderzeń na minutę) i tzw. zimne poty.

Media i literatura wpłynęły zapewne na takie reakcje ludzi, co bynajmniej nie pomaga w kontakcie z jadowitym gadem. Powszechnie bowiem ukąszenie węża kojarzy się z powolną i bolesną śmiercią.

Trzeba jednak pamiętać, że nie każde ukąszenie, nawet jadowitego osobnika, ma za zadanie wstrzyknięcie toksyny. Świadczy o tym zjawisko suchego ukąszenia, które jednak nadal może powodować poważne obrażenia. Skutkiem suchych ukąszeń może być wstrzyknięcie śliny za pomocą kłów zainfekowanych patogenami, takimi jak laseczki tężca. Podobne zakażenia często wywoływane są przez żmije, ponieważ ich kły wbijają się bardzo głęboko, tworząc poważne rany kłute.

U niektórych osób ukąszenie może wywoływać także silne reakcje alergiczne z obrzękami, drastycznym spadkiem ciśnienia i śmiercią włącznie.

Większość ukąszeń węży (nie tylko jadowitych) powoduje niewielki ból i zaczerwienienie w miejscu ukłucia, choć to ostatnie uzależnione jest od miejsca ukąszenia.

Bolesne ukąszenia niektórych węży

Bardzo bolesne są ukąszenia żmij i niektórych kobr. Miejsce w pobliżu rany może puchnąć i krwawić, a u nieleczonych osób rozwija się martwica tkanek. Początkowymi objawami ukąszenia wielu grzechotnikowatych i żmijowatych (Viperidae) jest osłabienie, utrata przytomności, krwotoki, nudności i wymioty. Jeśli utrzymują się zbyt długo, są zagrożeniem dla życia. Dochodzi wtedy dodatkowo do niedociśnienia, oddech przyspiesza, akcja serca wzrasta do niebezpiecznych częstotliwości, z czasem pojawiają się krwotoki wewnętrzne, zmiany percepcji, niewydolność nerek i układu oddechowego.

Jad niektórych gatunków grzechotników wywołuje także posmak w ustach przypominający gumę, miętę lub metal.

Węże plujące jadem

W kontakcie z kobrami plującymi i zdradnicowatymi z gatunku Hemachatus haemachatus należy chronić oczy, bowiem węże te plują jadem na duże odległości. Jeśli toksyna dostanie się do oczu, ofiara odczuwa natychmiastowy ból, pojawia się też osłabienie lub porażenie mięśni gałki ocznej skutkujące czasem ślepotą.

Krwotoki

Jad kilku australijskich węży z rodziny zdradnicowatych oraz większości żmij (również żmii nosorogiej) wywołuje zaburzenie krzepnięcia (zwane inaczej koagulopatią). Czasem zaburzenie to prowadzi do obfitych krwotoków z ust i nosa a nawet ze starych, zabliźnionych ran. Narządy wewnętrzne, w tym mózg i jelita także mogą krwawić, a na skórze pojawić się mogą wybroczyny spowodowane właśnie wynaczynieniem krwi.

Neurotoksyny

Toksyny produkowane przez wiele zdradnicowatych, w tym rodzaj Bungarus, kobry z rodzaju Naja, kobrę królewską (Ophiophagus hannah), mamby oraz wiele gatunków australijskich atakują układ nerwowy. Jad taki nazywany jest neurotoksyną. Ofiara ma problemy z widzeniem, mówieniem i oddychaniem, na całym ciele pojawiają się także parestezje (czucie opaczne) – uczucie mrowienia, drętwienia, łaskotania, kłucia lub pieczenia skóry.

Nie są to jednak wszystkie możliwe objawy świadczące o tym, że zostaliśmy potraktowani neurotoksyną. Wachlarz tych objawów jest bowiem niebywale szeroki. Z pewnością jednak główną przyczyną śmierci w kontakcie z taką trucizną jest niewydolność oddechowa.

Martwica tkanek

Jad niektórych kobr, prawie wszystkich żmij, niektórych australijskich zdradnicowatych i kilku węży morskich (Hydrophiidae) powoduje martwicę tkanki mięśniowej. Nie obumiera wyłącznie miejsce wokół rany – gangrena przenosi się na inne partie mięśni. Ten niebezpieczny dla życia stan nazywa się rabdomiolizą. Doprowadza ona do uszkodzenia nerek w wyniku nagromadzenia mioglobiny (białka biorącego udział w magazynowaniu tlenu) w kłębuszkach nerkowych. Wraz z niedociśnieniem wywołuje ostrą niewydolność nerek, która nieleczona, prowadzi do śmierci.

Spotkanie z wężem – jak reagować?

Węże atakują jadem najczęściej wtedy, kiedy poczują się zagrożone, zostaną zaskoczone lub sprowokowane. Same mogą jednak „prosić się” o reakcję ludzi, ponieważ zdarza im się odwiedzać osiedla ludzkie w celu poszukiwania pożywienia, głównie gryzoni. Aby więc uniknąć wizyty zabójczo uroczego gościa, należy regularnie tępić szkodniki domowe. Dotyczy to głównie osób mieszkających w Afryce, południowej Azji, Australii i krainie neotropikalnej (obszar od Antyli do Ameryki Południowej oraz wyspy Galapagos). Najlepiej jednak unikać terenów zajętych przez groźne, jadowite węże.

Agresywność węży

Gatunki pustynne są bardzo wrażliwe na drgania podłoża i hałas, dlatego uciekają gdy tylko coś je zaniepokoi. Do węży takich zalicza się większość żmij. Istnieją jednak gatunki bardziej agresywne, które częściej od innych konfrontują się z wrogiem (na przykład mamby i kobry). Spotykając na swej drodze wściekłego i gotowego do ataku węża, najlepiej milczeć i pozostać w bezruchu aż do momentu, gdy zwierzę postanowi odejść.

Dla osób lubiących camping i długie podróże na łonie natury zaleca się posiadanie latarki. Należy ją zabierać ze sobą wieczorem do zbierania drewna na opał. W wielu rejonach świata jadowite węże są bowiem bardzo aktywne w ciepłe noce. Lepiej wtedy nie podnosić wydrążonych gałęzi i kłód, dużych kamieni – dla węża mogą to być idealne miejsca na kryjówkę. W czasie wspinaczki nie zaleca się chwytania występów skalnych, ani wchodzenia do szczelin. Niewykluczone bowiem, że znajdują się tam węże, które pragnąc nagrzać ciało, będą opalać się w promieniach słońca.

Tanatoza

Należy unikać węży, które na pierwszy rzut oka wydają się martwe (leżą do góry brzuchem, a język zwisa z jamy ustnej). Wiele gatunków w ten sposób chroni się przed zagrożeniem – ta reakcja obronna zwie się tanatozą. Jeżeli „martwy” wąż wyczuje, że intruz za bardzo zbliża się do niego, natychmiast broni się atakiem. Należy również uważać na rzeczywiście martwe węże – w ich jamach ustnych często znajdują się jeszcze duże ilości jadu.

Pierwsza pomoc w przypadku ukąszenia przez węża

Działanie związane z pierwszą pomocą w przypadku ukąszenia węża, jest uzależnione od rodzaju jadu. Niektóre toksyny nie wywołują bólu ani rozległych obrażeń w miejscu ukłucia, ale mimo to trucizna może zagrażać życiu. W takiej sytuacji zaleca się zastosowanie opaski uciskowej. Jeśli jednak jad powoduje uszkodzenie tkanek wokół rany, uciskanie miejsca ukąszenia może spowodować więcej szkód niż pożytku. Trudno zatem jednoznacznie określić, kiedy powinno się zastosować opaskę uciskową.

Choć instrukcje pierwszej pomocy różnią się od siebie w zależności od regionu (w każdym regionie występują bowiem inne węże), większość zawiera następujące wskazówki:

• 1. Należy chronić ofiarę i osoby jej towarzyszące przed ponownym ukąszeniem. Nie zaleca się więc prób chwytania węża.
• 2. Osoba ukąszona, mimo trudnej sytuacji, powinna starać się zachować spokój. Stres przyspiesza bowiem przepływ krwi i tym samym toksyna rozprzestrzenia się szybciej po organizmie.
• 3. Należy jak najszybciej wezwać pomoc, aby zorganizować transport do najbliższego szpitala, w którym magazynowana jest antytoksyna (surowica).
• 4. Pogryzioną kończynę należy trzymać poniżej poziomu serca, aby wydłużyć czas dotarcia do niego toksyny.
• 5. Osoba ukąszona powinna pozostać jak najbardziej nieruchoma.
• 6. Osobie ukąszonej nie wolno podawać pokarmów ani płynów. Pod żadnym pozorem nie wolno jej pić alkoholu. Rozszerza on bowiem naczynia krwionośne, przez co jad szybciej rozprowadziłby się po organizmie. Leki przeciwbólowe może podać wyłącznie lekarz.
• 7. Jeżeli kończyna zaczyna puchnąć, należy usunąć z niej przedmioty uciskające, takie jak odzież czy biżuteria.
• 8. Nie wolno nacinać rany, ani wysysać jadu.
• 9. Dobrze jest zapamiętać jak wyglądał, ewentualne zrobić zdjęcia węża, który ukąsił.

Przemywać miejsce ukąszenia, czy nie?

Wiele organizacji, w tym American Medical Association oraz Amerykański Czerwony Krzyż zaleca przemywanie rany wodą z mydłem. Zabieg ten odradzają z kolei organizacje australijskie, bowiem resztki jadu pozostałego na skórze umożliwiają szybszą identyfikację toksyny i gatunku węża.

Surowica

Czym jest surowica?

Zanim na świecie pojawiła się pierwsza antytoksyna (czyli surowica), ukąszenia niektórych gatunków węży (np. mamby czarnej) były wyrokiem śmierci. Do dzisiaj, mimo imponującego postępu w leczeniu zatruć, surowica jest nadal często jedynym skutecznym sposobem leczenia.

Pierwszą surowicę opracowano w roku 1895. Dokonał tego francuski lekarz Albert Calmette, który chciał stworzyć lek na jad kobry indyjskiej.

Antytoksyna powstaje poprzez wstrzyknięcie niewielkiej ilości jadu do krwiobiegu innego zwierzęcia (zwykle konia lub owcy) w celu zainicjowania odpowiedzi immunologicznej. Powstałe w ten sposób przeciwciała są następnie pobierane razem z krwią zwierzęcia. Wyodrębnioną surowicę wstrzykuje się następnie osobie ukąszonej, aby doszło do neutralizacji toksyny.

Szkód wyrządzonych przez jad nie da się cofnąć, dlatego surowicę należy podać jak najszybciej od momentu ukąszenia.

Ciekawostki

• Ukąszenia takich węży jak grzechotnik pustynny (Crotalus scutulatus), grzechotnik kropiaty (Crotalus mitchellii), niemrawce (rodzaj Bungarus) oraz węże koralowe z rodzaju Micrurus są mało bolesne lub bezbolesne. Jednocześnie jednak ich toksyny wywołują wiele szkód w organizmie.
• Niektóre suche ukąszenia mogą być wynikiem nieprecyzyjnych „obliczeń” węża. Czasem gad zbyt wcześnie lub zbyt późno uwalnia jad z kłów.
• Niektóre węże, mimo braku jadu (głównie duże dusiciele należące do rodziny pytonów i innych dusicielowatych), mogą wywoływać rozległe rany szarpane. Choć ukąszenie takie nie jest samo w sobie niebezpieczne, nieodpowiednio opatrzone może powodować groźne infekcje.
• Większość węży otwiera przed ukąszeniem paszczę. Wyjątkiem są żyjące w Afryce i na Bliskim Wschodzie węże z rodziny gleboryjcowatych (Atractaspididae) – potrafią one składać kły w taki sposób, aby wystawały po bokach szczęk. Nie muszą zatem otwierać pyska, aby zaaplikować jad.
• Jad niektórych gatunków węży jest śmiertelny tylko w określonych warunkach. Na przykład ukąszenie przez północnoamerykańskiego mokasyna miedziogłowca (Agkistrodon contortrix) raczej nie zabije dorosłego, który został ukąszony w kostkę, ale jeżeli jego ofiarą będzie dziecko, które dodatkowo zostanie zranione w brzuch lub twarz, prawdopodobieństwo śmierci wyraźnie wzrasta. Toksyczność jadu zależna jest bowiem od wielu czynników: wielkości, kondycji, temperatury węża, wieku i kondycji zdrowotnej człowieka, miejsca ukąszenia, jednorazowej dawki wstrzykniętego jadu, czasu potrzebnego do znalezienia pomocy oraz jakości leczenia.
• Około 70% wszystkich ukąszeń pochodzi od węży niejadowitych.
• Jedynie połowa ukąszeń węży jadowitych zawiera jad.
• Na podstawie statystyk oszacowano, że rocznie na świecie dochodzi do 1,2-5,5 mln ukąszeń, spośród których 2,5 mln-421 tys. zawierało jad.
• Rocznie, na skutek ataków węży jadowitych, umiera od 20 do 125 tysięcy osób – więcej w artykule Najbardziej jadowite węże cz. II.

Polecamy

• Najbardziej jadowite węże świata – TOP 30
• Najbardziej jadowite węże świata – cz. II
• Jad węży