Mityczne ptaki

Przyjaciel i wróg słońca – Feniks i Rok

W wielu religiach i wierzeniach słońce symbolizowało najważniejsze, albo co najmniej istotne bóstwa. Które zatem zwierzę może być z nim bardziej związane, niż ptak dotykający chmur i patrzący na wszystko z góry niczym bóg? Spróbujmy poznać nieco bliżej dwa największe ptaki, których „relacje” ze słońcem, choć inne, były widoczne.

Feniks – ptak symbolizujący słońce

Charakterystyka

Jeśli sugerować się antyczną i średniowieczną sztuką, feniksa okalała aureola. Cecha ta podkreślała dobitnie jego związek ze słońcem. Najstarsze obrazy przedstawiają go z aureolą złożoną z siedmiu promieni, tak jak Heliosa będącego personifikacją słońca w mitologii greckiej. Niektórzy jednak poszli dalej w swych wyobrażeniach: tragediopisarz Ezechiel porównuje go do koguta, a Pliniusz zamiast aureoli widzi koronę z piór.

Opisywany jako ptak barwny, wręcz jaskrawy, co – wg Tacyta – było jednym z elementów odróżniających go od innych gatunków, choć wielu sądziło, że upierzeniem przypominał pawia. Mimo to, prawdopodobnie dzięki Herodotowi, większości ludzi do dzisiaj kojarzy się z czerwono-złotymi piórami. Wspomniany wcześniej Ezechiel dodał mu czerwone nogi i intensywnie żółte oczy, ale Laktancjusz uważał, że jego oczy były niebieskie niczym szafir, nogi pokrywały żółto-złote łuski, a szpony miały kolor różu. Jak duży był feniks? Pisarze tacy, jak Pliniusz, Herodot czy Flawiusz Filostrat porównują go do orła, a Laktancjusz i Ezechiel twierdzą, że był od niego większy (wg Laktancjusza był większy nawet od strusia).

Początkowo Egipcjanie identyfikowali go z bocianem lub ptakiem czaplopodobnym zwanym Benu, pochodzącym z Księgi Umarłych i innych tekstów egipskich. Benu to jeden z symboli kultu świętych w Heliopolis, ściśle związany z wschodzącym słońcem i egipskim bogiem Ra.

Symbolika

Ten długowieczny ptak cyklicznie regeneruje się lub odradza. Nie bez powodu kojarzono go ze słońcem, ponieważ zyskuje nowe życie z popiołów poprzednika. Tak opisywany w mitologii greckiej, przeszedł następnie do symboliki wczesnego chrześcijaństwa. W większości legend ginie w wyniku pożaru, ale w mniej popularnych wersjach umiera i rozkłada się przed ponownymi narodzinami.

Długowieczny

Feniks w zależności od źródła i autora był ptakiem żyjącym bardzo długo. Długość jego życia miała wynosić od 300, poprzez 340, 500, 540, 1000 aż do 1461 lat. Mała dygresja – swoją drogą, podobno ludzkość od zawsze marzyła o nieśmiertelności – a czy zastanawialiście się kiedyś, co można by było robić żyjąc 500 czy 1000 lat? Musielibyśmy mieć zupełnie odmienne postrzeganie rzeczywistości niż obecnie, aby skazać się na tak długie życie. Dziś większość ludzi jest już nudzona życiem po 40-tce, a co by było, gdyby żyli tysiąc lat 😉

Feniks nie miał płci

Feniks był ptakiem bezpłciowym – odradzał się sam z siebie. Poniekąd takie zjawisko np. zachodzi u rekinów – więcej informacji na ten temat znaleźć można w cyklu artykułów poświęconym tym drapieżnym (z „małymi” wyjątkami) rybom – Rekiny.

Jak Feniks z popiołów...

Ten piękny ptak o złoto-czerwonym upierzeniu pod koniec cyklu życia buduje sobie gniazdo z gałązek cynamonu, a następnie podpala je. Zarówno feniks, jak i gniazdo płoną, obracając się w popiół, z którego powstaje nowy, młody feniks. Następca umieszcza prochy poprzednika w jaju z mirry i składa je w egipskim mieście Heliopolis (gr. „miasto słońca”).

Regeneracji poddaje się również wtedy, gdy odczuwa ból lub zostaje zraniony przez wroga, dzięki czemu jest istotą prawie nieśmiertelną i niezwyciężoną, symbolizuje więc ogień i boskość, ale też szeroko pojętą odnowę, czas, sakrę, reinkarnację, zmartwychwstanie, życie w Raju, Maryję, Chrystusa, dziewictwo (niewinność) i inne aspekty życia chrześcijańskiego. Często wiązano go również z władzą królewską i kolorem fioletowym. Symbolika nieśmiertelnego ptaka została przeszczepiona do współczesnej kultury popularnej, w której kojarzony jest z odrodzeniem i wyjątkowością.

Gdyby Feniks istniał naprawdę…

Gdyby był gatunkiem ptaka, żyłby chętniej z klimacie chłodniejszym, niż gorącym. Zobaczyłby go tylko człowiek wyjątkowy, posiadający magiczny potencjał, potrzebujący pomocy i proszący o nią. Jeśli człowiek ten potrafiłby stworzyć z nim silną więź, ptak odpłaciłby się przyjaźnią pod warunkiem, że naprawdę chciałby tego. Charakterem przypominałby orła, nurkowałby w arktycznych wodach, aby chwytać swe ofiary – ryby, kryl czy małe ssaki. Mimo, że woda, w której polowałby, należałaby do najzimniejszych na Ziemi, wewnętrzny ogień feniksa nie pozwoliłby mu na przebywanie w innym klimacie.

Pochodzenie nazwy

W starożytnej Grecji nazwa ptaka φοίνιξ mogła być związana z fenickim określeniem koloru fioletowego i palmą daktylową, a biskup Izydor z Sewilli, żyjący na przełomie VI i VII w. podkreślił, że ma ona związek z purpurą. Stwierdzenie duchownego zmieniło postrzeganie feniksa w okresie średniowiecza – ptaka uznano za zwierzę królewskie.

Ruk/Ruch/Rok/Roc – wróg ludzi ptak przesłaniający słońce

Drugi legendarny i ogromny przedstawiciel ptaków drapieżnych, którego spotkał na swej drodze sam Sindbad Żeglarz. Rok pojawia się w arabskiej geografii i historii naturalnej, a jego postać spopularyzowała seria baśni powiązanych z arabskim folklorem pt.: „Baśnie z tysiąca i jednej nocy”.

Rabin Beniamin z Tudeli przedstawił historię o wielkim ptaku atakującym żeglarzy. Rozbitkowie dotarli na wyspę przebierając się w wołowe skóry, następnie pozwolili gryfom na zabranie ich niczym bydło. XIII-wieczny podróżnik Marco Polo stwierdził, że widział ogromnego ptaka na Madagaskarze i innych wyspach wschodniej Afryki, którego pióra miały długość 12 kroków, a pazury były tak silne, że mogły przytrzymać słonia i unieść go w powietrze.

Rok zabijał wielką zdobycz, zrzucając ją z wysokości, aby zginęła od siły upadku. Jeden z towarzyszy Magellana – Antonio Pigafetta dopisał, że domem Roka było chińskie morze. W późniejszych wiekach ptak ten był przedstawiany jako zwierzę niszczące statki w odwecie za zniszczenie jego gigantycznych jaj, o czym opowiadał piąty rejs Sindbada Żeglarza.

Charakterystyka

Gdy pojawiał się na niebie, zasłaniał słońce, a z dnia robiła się noc. Machając potężnymi skrzydłami, generował wiatr tak silny, że zamieniał się w huragan.

Upierzenie bardzo przypominało orle (brązowo-szaro-białe) lub było jednolicie białe. W wielkim dziobie znajdował się rozwidlony niczym u węża język i ostre, spiczaste zęby. Bez problemu mógł porwać człowieka, a nawet słonia. Terroryzował wszystkie dzikie zwierzęta i tubylców. Mawiano, że był bezwzględnym strażnikiem tajemniczej doliny wypełnionej klejnotami. Poszukiwacze przygód zawsze starali się znaleźć sposób na ominięcie tego mitycznego stwora, aby dorwać się do skarbu, którego pilnował.

Feniks i Rok – ciekawostki

Inne ptaki w mitologii

Feniks i Rok to niejedyne mitologiczne ptaki związane ze słońcem czy ogniem. W baśniach i mitach występują np. Benu (Bennu – egipski święty ptak), Raróg (raraszek)w mitologii słowiańskiej czy Żar-ptak (ros. Жар-птица Żar-ptica lub Cud-żar-ptak) pojawiający się w baśniach rosyjskich, ale o nich opowiemy następnym razem…

Feniks w mitologii chińskiej

Feniks pojawia się również w mitologii chińskiej jako Chiński Feniks (Fenghuang). Chińskie feniks były władcami wszystkich ptaków.

Feniks w hinduizmie i buddyzmie

W hinduizmie i buddyzmie tybetańskim Feniks pojawia się jako Garuda. Garuda to malezyjska odmiana Feniksa. W Japonii nosi nazwę Karura. Garuda widnieje w godłach Tajlandii i Indonezji. Indonezyjskie linie lotnicze noszą nazwę Garuda Indonesia.

Symbolika śmierci feniksa

Śmierć i odrodzenie feniksa były postrzegane jako symbol wschodu i zachodu Słońca.

Feniks w filmie, grach komputerowych i literaturze

Feniks pod różnymi postaciami dość często gości w filmie i literaturze. Można go spotkać w filmach: Lot Feniksa (2004) – amerykański film przygodowy, remake filmu z 1965 roku; Fenix (Phoenix) – Mityczna istota, z którą po wypadku połączyła się Jean Grey z serii Marvela „X-men”; Ognisty Feniks – pojazd Załogi G (serial animowany). Feniks pojawia się również w grach komputerowych, ale o tym to już w innych serwisach 😉

Polecamy

• Mitologia
• Konie w mitach, baśniach i legendach
• Ptaki
• Ptaki drapieżne
• Królestwo zwierząt – ptaki