Tarpan – wymarły dziki koń

Tarpan (Equus ferus ferus, Equus ferus gmelini)

Nieokiełznana natura spowodowała, że w pewnym momencie ludzie widzieli w nim zagrożenie dla udomowionych koni. Choć niepozorny z wyglądu, trudne warunki środowiskowe nie były dla niego udręką. Dzisiaj żywego tarpana podziwiać można tylko na jednym zdjęciu. Postarajmy się poznać choć kilka sekretów dzikiego konia eurazjatyckich stepów i lasów.

Kwestia zdjęć

Tarpan, o czym dowiecie się w dalszej części artykułu został uwieczniony tylko na jednym zdjęciu. Z tego też powodu postanowiliśmy, aby artykuł nie był zbyt szary, dodać zdjęcia jego współczesnych pełnych gracji krewnych… Mamy nadzieję, że piękno współczesnych koni jako ilustracja artykułu przypadnie Wam do gustu… Ilustracja wprowadzająca równie nie przedstawia tarpanów…

Klasyfikacja

• Gromada: ssaki
• Rząd: nieparzystokopytne
• Podrząd: koniokształtne
• Rodzina: koniowate
• Rodzaj: Equus
• Gatunek: tarpan

Historia populacji

Ten dziki koń istniał od plejstocenu na obszarze Europy, od południowej Francji i Hiszpanii, po rejony na wschód od Rosji środkowej. Wiemy o nich m.in. dzięki znalezionym malowidłom naskalnym i artefaktom. Tarpan przebywał na obszarze od Europy zachodniej do Alaski; materiały archeologiczne sugerują, że te ssaki zamieszkiwały duży obszar naszego kontynentu – w holocenie przemierzały stepy Eurazji. Śladów po nim nie spotkano tylko na Islandii, Irlandii i w Skandynawii.

Koń leśny lub tarpan leśny był elementem hipotezy głoszonej przez naukowców wieku XIX, w tym przez Tadeusza Vetulaniego, który zasugerował, że zalesienie Europy po ostatniej epoce lodowcowej było wręcz stworzone dla podgatunków dzikiego konia, zwanego Equus pinus. Jednak źródła historyczne nie opisują żadnych istotnych różnic pomiędzy populacjami, dlatego większość autorów założyła, że w zachodniej Eurazji żył tylko jeden podgatunek dzikiego konia – Equus ferus ferus (tarpan).

W XIX wieku opisy tego krępego konia, żyjącego w lasach i na wyżynach powstawały w Hiszpanii, Pirenejach, Ardenach, Wielkiej Brytanii i na południowych wyżynach Szwecji. Zwierzę miało mocno zbudowaną głowę, silne, masywne ciało i długą, falistą grzywę.

Umaszczenie opisywano jako delikatnie żółtawe, brązowawe lub piaskowe, a przez nogi przebiegał brązowy pas, możliwe również, że kończyny były całkowicie czarne. Po bokach ciała były nakrapiane, niektóre miały szary kolor.

Na swoje siedliska wybierał obszary skaliste, pokazując swą inteligencję i dziki charakter.

Bagna Holandii zamieszkiwały czarne dzikie konie o dużych czaszkach, małych oczach i szczeciniastym pysku. Grzywa była szeroka i kręcona, a kopyta rozłożyste. Możliwe jednak, że znalezione ślady należą do dzika(?), a nie dzikiego konia…

Wygląd – wielka tajemnica

Tradycyjnie rozróżnia się dwa podtypy tarpana: tarpana leśnego i tarpana stepowego, choć wydaje się, że dzielą je tylko nieznaczne różnice.

Ogólnie klasyfikuje się jednak tylko jeden gatunek – Equus ferus ferus/Equus gmelini.

Ostatni przedstawiciel zmarł w niewoli w 1909 roku, mierzył 140 – 145 cm wysokości w kłębie. Na głowie rosła gruba, niestercząca grzywa, ulokowana między uszami znajdującymi się wysoko na głowie. Kolor umaszczenia mienił się odcieniami szarości na ciele, nogi były ciemne, a na grzbiecie i ramionach widoczne były oznaczenia charakteryzujące pierwotne odmiany koni. Ogon był prawdopodobnie krótszy niż u koni udomowionych.

Umaszczenie

Na podstawie badań genetycznych zidentyfikowano, że tarpany plejstoceńskie i holoceńskie mogły być brązowo-czerwone, czarne i cętkowane. Rysunki, datowane na plejstocen, przedstawiające konie o takich rodzajach umaszczenia spotkano w jaskiniach. Choć u koni Przewalskiego lub innych współczesnych ras istnieje umaszczenie piaskowe z elementami czerni (bułany) i specyficznymi oznaczeniami, nie wiadomo na pewno, czy tarpany również mogły dysponować podobnym zabarwieniem sierści. Przyjmuje się, że przynajmniej niektóre osobniki miały umaszczenie zbliżone do koni Przewalskiego.

Grzywa

Choć spora część znawców uważa, że tarpany nie miały sterczącej grzywy, pewna ich część sugeruje, że jednak tak było, ponieważ inne dzikie konie posiadały krótką, stojącą grzywę – opadająca uważana jest natomiast za przejaw udomowienia gatunku. Relacje historyczne nie opisują jednoznacznie tej części ciała u tarpanów, dlatego też nie można wykluczyć, że grzywa była sztywna. Jeśli tak, byłaby to forma dostosowania do regionów, w których roczne opady są duże, ponieważ śnieg i deszcz można łatwo strząsnąć z szyi i pyska, co zapobiega utracie ciepła. Podobnie sytuacja wygląda z puszystym ogonem.

Ciekawy jest jednak fakt, że niektóre zmumifikowane zwłoki syberyjskich dzikich koni miały grzywy opadające.

Rekonstrukcje tarpana

Wygląd tarpana zrekonstruowano na podstawie źródeł historycznych i wiedzy osteologicznej (osteologia to dział anatomii – nauka o układzie kostnym). Jedna z analiz genetycznych sugeruje, że dominującym kolorem u europejskich dzikich koni był kasztanowaty.

W mezolicie (środkowa epoka kamienia) gen odpowiedzialny za czarne umaszczenie pojawił się na Półwyspie Iberyjskim, rozprzestrzeniając się na zachód kontynentu, ale i tak był mniej powszechny od odcienia kasztanowatego. Można zatem sugerować, że jaśniejsze umaszczenie było elementem kamuflującym w zaroślach i na bardziej otwartych przestrzeniach, natomiast ciemne ubarwienie dobrze sprawdzało się w gęstych lasach. Odcienie „mączne” były charakterystyczne dla innych dzikich koniowatych, ale niewykluczone, że występowały wśród tarpanów.

Usposobienie

Ludzie, którzy je widzieli twierdzili, że tarpany były nieśmiałe, płochliwe, nerwowe i trudne do oswojenia. Niewielkie gabaryty zwiększały szybkość i zwinność, wiele wskazuje na to, że były odważnymi końmi, umiejącymi obronić się przed drapieżnikiem. Prawdopodobnie żyły w stadach złożonych z kilku lub kilkunastu, a nawet kilkuset osobników, którym przewodziły dominujące samce. Uważa się również, że należały do zwierząt wytrzymałych, odpornych na choroby i nieprzyjazne warunki środowiskowe, zwłaszcza niskie temperatury.

Wymieranie tarpanów

Proces wymierania, spowodowany przez człowieka, rozpoczął się w Europie południowej, prawdopodobnie już w starożytności. Od paleolitu dzikie konie były obiektem polowań, a ich smaczne mięso stało się dla wielu kultur ważnym źródłem pożywienia. Wraz z nadejściem epoki kamienia łupanego populacja ludzi wzrastała, zatem zapotrzebowanie na mięso rosło. Rozszerzająca się cywilizacja eurazjatycka doprowadziła do sukcesywnego spadku populacji tarpana. Z czasem konie te stały się intruzami niszczącymi stogi siana i zapładniającymi udomowione klacze. Ponadto, krzyżowanie z dzikim końmi było ekonomicznie nieopłacalne dla rolników, ponieważ rodzące się z takiego związku źrebięta były trudne do ułożenia.

Tarpany przetrwały najdłużej na południowych stepach Rosji

W 1880 roku, kiedy większość osobników była jedynie hybrydami, dzikie konie stały się niebywałą rzadkością. W 1879 roku potwierdzono naukowo śmierć ostatniego czystej krwi tarpana. Na wolności zwierzę wyginęło między 1875, a 1890 rokiem, uważa się również, że ostatni wolny tarpan zginął przypadkiem, kiedy chciano go złapać i przetransportować.

W niewoli ostatni dziki koń padł w 1909 roku w rosyjskim ogrodzie zoologicznym.

Polskie próby ochrony tarpanów

Polski rząd próbował ochronić konie typu tarpan poprzez ustanowienie dla nich rezerwatu przyrody w okolicach Białowieży. Co ciekawe, w okolicach Puszczy Białowieskiej tarpany przetrwały aż do roku 1780 lub 1786 – zostały złapane i ulokowane w prywatnym zwierzyńcu Zamoyskich nieopodal Biłgoraja. Kiedy jednak w 1806 roku trzeba było zamknąć przybytek, przekazano je lokalnym rolnikom.

Konik polski a tarpan

Z koni dzikich i udomowionych powstała nowa rasa – konik polski. Nie ma jednak dowodów potwierdzających, że rasa ta jest genetycznie w znacznym stopniu inna od ras udomowionych. W związku z tym uważa się, że jego pokrewieństwo z tarpanem jest dalekie, a nawet wątpliwe.

Tarpan – koń czy… samochód

Dziś dla wszystkich zapewne jest oczywiste, że tarpan to wymarły koń. Osoby pamiętające kartki na mięso w czasach PRL-u, wiedzą zaś, iż w latach 70-tych i 80-tych bardzo popularny był samochód marki Tarpan. Notabene produkowany aż do roku 1994 (później jako Honker).

Szczegółowe dane i wymiary

Tarpan (Equus gmelini)

• Wysokość w kłębie: 110 – 145 cm
• Masa: ok. 300 – 450 kg
  

Tarpan (dziki koń) – ciekawostki

• Słowo tarpan lub tarpani pochodzi z języków tureckich: kirgiskiego i kazachskiego, oznacza „dzikiego konia”. U Tatarów i Kozaków odróżnia się jednak konia dzikiego od zdziczałego – ten drugi określany jest słowami Takja lub Muzin .
• Tarpany kasztanowate prawdopodobnie nigdy nie występowały na Syberii.
• Konie te opisywał już w V wieku p.n.e. Herodot na obszarze dzisiejszej Ukrainy.
• W XIX wieku Charles Hamilton Smith również opisywał tarpany. Wg niego konie te formowały wielkie stada i często pasły się obok koni udomowionych. Kolor czystej krwi tarpana określał jako brązowy, kremowy lub mysi.
• Prof. Baltazar Hacquet de la Motte podziwiał tarpany w polskim ZOO w Zamościu w czasie wojny siedmioletniej. Opisywał je potem jako małe konie o czarniawym lub brązowym umaszczeniu, posiadające dużą, krótką głowę, puszysty ogon, grzywę i „brodę”.
• Na świecie istnieje prawdopodobnie tylko jedno zdjęcie żywego tarpana – ogiera złapanego w 1866 roku i zakupionego przez rosyjskie ZOO mieszczące się w Moskwie. Nie ma jednak pewności, czy na zdjęciu widoczny jest „czysty” dziki koń, ponieważ miał wyjątkowo długą grzywę. Posiadał jednak ciemnoszare umaszczenie i pręgę na grzbiecie oraz kończynach. Zwierzę dożyło 21 lat, po jego śmierci hodowcy odcięli mu ogon.
• Tarpany były bardzo ciekawymi zwierzętami nie tylko ze względu na dzikość, ale i umiejętności przetrwania genowego – udało im się utrzymać nawet po tysiącleciach krzyżowania z końmi udomowionymi. Jeszcze na początku XX wieku kilka osobników czystej krwi przemierzało równiny Eurazji.