Parki ciemnego nieba
Ocenia się, że 67% mieszkańców krajów UE i aż 80% mieszkańców USA i Japonii mieszka w okolicach, gdzie nocne niebo nigdy nie jest ciemniejsze od Księżyca w pełni, a obserwacja gwiazd jest niemożliwa. Czy ludzie żyjący w krajach rozwiniętych mają w ogóle szansę zobaczyć gwiazdy nieprzyćmione przez sztuczne światło? Oczywiście – wystarczy, że wybiorą się do parku ciemnego nieba.
Park ciemnego nieba to obszar, który został wyznaczony w celu ochrony wyjątkowego środowiska przed zanieczyszczeniem sztucznym światłem. Obiekty takie zaczęły powstawać przede wszystkim w celu ochrony przyrody oraz ograniczenia źródeł światła w pobliżu obserwatoriów astronomicznych, ale docelowo okazało się, że mają ogromną wartość edukacyjną. Są to bowiem miejsca oferujące niespotykane nigdzie indziej warunki do obserwacji astronomicznych. Taki jest zresztą do dzisiaj ich główny cel ich istnienia.
Zanieczyszczenie świetlne
Termin „zanieczyszczenie” kojarzy się zwykle ze stosami śmieci na wysypisku, odpadkami pozostawionymi w lesie, brudną wodą i smogiem. Jednak przyrodnicy słusznie wyróżniają również zanieczyszczenie świetlne. „Zanieczyszczenie” to przecież nie tylko śmieci – to każda sytuacja, która negatywnie wpływa na stan środowiska naturalnego – a tak działa na organizmy sztuczne światło.
Przez setki lat istnienia cywilizacji ludzkiej problem zanieczyszczenia świetlnego właściwie nie istniał – nawet duże miasta były nocą oświetlone bardzo słabo, a życie w nich zamierało nocą, pomijając co najwyżej święta lub uroczyste wydarzenia (a nawet wtedy natężenie światła było wielokrotnie mniejsze niż dzisiaj). Dopiero od czasów rewolucji przemysłowej, kiedy masowo zaczęto oświetlać ulice miast, sytuacja się zmieniła. Z czasem, gdy rozwinęły się nauki biologiczne, okazało się, że sztuczne światło bardzo negatywnie wpływa na organizmy naturalnie przystosowane do życia w nocy – i nie tylko.
Sztuczne światło może negatywnie oddziaływać na rośliny. Dla nich odpowiedni długi czas oświetlenia oznacza porę na kwitnienie lub spoczynek zimowy. U wielu zwierząt światło reguluje okresy spoczynku i czuwania, a także inne czynności fizjologiczne; umożliwia też orientację oraz komunikację z innymi organizmami. Sztuczne źródła światła mogą zakłócać te procesy u wszystkich zwierząt, a także u ludzi. Najmocniej jednak oddziałuje na zwierzęta nocne.
Klasyfikacja zanieczyszczenia świetlnego
Zanieczyszczenie świetlne jest tak powszechne, że doczekało się naukowych opisów i klasyfikacji. Dzisiaj zjawisko to dzieli się na cztery grupy.
- Pierwszą jest łuna, czyli zanieczyszczenie przez światło rozproszone (tzw. smog świetlny) widoczna zwłaszcza nad dużymi miastami.
- Drugim rodzajem jest światło niepożądane, czyli takie, które pada w nieodpowiednie miejsca (np. jasne billboardy, których oświetlenie pada również na drogę).
- Trzecia grupa to blask (oślepienie) – jest to nadmierna jasność ograniczająca widoczność, najczęściej spowodowana zastosowaniem zbyt silnych lub zbyt licznych źródeł światła.
- Wreszcie czwarta grupa to iluminacja (olśnienie) wywołane nagromadzeniem źródeł światła o znacznej mocy (np. lampy oświetlające zabytki czy stadiony).
Dzisiaj stosuje się wiele sposobów na ograniczenie przynajmniej strat światła, jednak każde źródło światła znajdujące się na otwartej przestrzeni wpływa na to, jaka jest widoczność nieba. Zjawisko to jest mocno niekorzystne również z ekonomicznego punktu widzenia – każde zanieczyszczenie światłem oznacza olbrzymie nierzadko straty energii, gdyż wyprodukowana energia nie jest wykorzystywana, lecz rozpraszana w otoczeniu.
Powstanie parków ciemnego nieba
Idea parków ciemnego nieba dojrzewała powoli. Już w połowie XX wieku dostrzegano konieczność zachowania obszarów wolnych od sztucznego światła tam, gdzie znajdują się obserwatoria astronomiczne. Później naukowcy zaczęli dostrzegać szansę na przedstawienie za pomocą tej idei problemu zanieczyszczenia światłem. Początkowo obszary, na których zalecano unikanie sztucznego oświetlenia, istniały jedynie nieoficjalnie. Dopiero w latach 90. zaczęto zakładać je celowo i nadawać im określone granice.
Parki takie istnieją w kilkunastu krajach, a największej liczbie powstały w Kanadzie i USA. Nic dziwnego – w tych krajach istnieje wiele dużych miast, w których zanieczyszczenie świetlne jest doskonale widoczne. Jednak również one mają do dyspozycji ogromne przestrzenie, na których problem ten praktycznie nie istnieje. Są to choćby pustynie Arizony i Utah oraz rozległe lasy.
Szczególną troską cieszą się te obszary w USA. Powstają wokół rezerwatów oraz obserwatoriów astronomicznych, aby uchronić panujące w nich warunki, czyli nieskazitelną ciemność. Są zakładane przez rozmaite organizacje ekologiczne i astronomiczne. Ich działania koordynuje International Dark-Sky Association (IDA, pol. Międzynarodowa Organizacja Ciemnego Nieba).
Pierwsze parki ciemnego nieba
Pierwszym na świecie terenem częściowej ochrony ciemności był założony w 1993 r. obszar rekreacyjny w pobliżu jeziora Hudson w stanie Michigan. Natomiast zgodnie z danymi IDA pierwszy park ustanowiony specjalnie w celu ochrony ciemnego nieba powstał w Kanadzie, w regionie Muskoka na południu Ontario, gdzie istniało obserwatorium astronomiczne i już wcześniej dbano tam o to, by w pobliżu nie było źródeł światła.
IDA zaczęła pomagać w tworzeniu parków ciemnego nieba różnym organizacjom na całej Ziemi, chcąc stworzyć ogólnoświatową sieć takich obiektów. Starano się im również w miarę możliwości nadawać określony status prawny. Pierwszym utworzonym przez tę organizację poza USA był Mont Megantic Observatory w Quebec, który w 2007 r. stał się pierwszym na świecie oficjalnie istniejącym rezerwatem ciemnego nieba (a więc obiektem o tym samym stopniu ochrony co tradycyjny rezerwat). Rok później Natural Bridges National Monument w Utah i jego otoczenie zostało uznane za pierwszy na świecie park narodowy ciemnego nieba.
Warto dodać, że oprócz typowych parków ciemnego nieba istnieją również tzw. strefy ochronne ustalane wokół obserwatoriów astronomicznych, gdzie istnieje oficjalny zakaz instalacji określonych źródeł światła. Zwykle są one niewielkie, ale w kilkunastu szczególnych przypadkach zajmują one ogromną powierzchnię. Większość mieści się w USA, a największą na świecie jest strefa wokół obserwatorium McDonalda w Teksasie – roztacza się w promieniu 92 km od obserwatorium.
Parki ciemnego nieba w Polsce
O tego typu obiektach wie w Polsce niewiele osób, a szkoda, bo dwa takie obszary istnieją również w naszym kraju. Co więcej, są to miejsca wymieniane przez IDA jako szczególnie warte uwagi i cenne z edukacyjnego punktu widzenia.
Izerski Park Ciemnego Nieba
Na pograniczu polsko-czeskim w Górach Izerskich w Sudetach, w województwie dolnośląskim w Polsce i w kraju libereckim w Czechach, znajduje się Izerski Park Ciemnego Nieba. Ma powierzchnię 7500 ha. Jest to pierwszy park ciemnego nieba nie tylko w Polsce, ale w ogóle w Europie. Jest też pierwszym na świecie transgranicznym obiektem tego typu.
Park został założony 4 listopada 2009 r. w ramach obchodów Międzynarodowego Roku Astronomii. Na pomysł założenia parku wpadli pracownicy Instytutu Astronomicznego Uniwersytetu Wrocławskiego oraz Akademii Nauk Republiki Czeskiej.
Park Izerski ten nie ma ustalonego statusu prawnego – istnieje za sprawą porozumienia między instytucjami naukowymi oraz władzami lokalnymi, które na szczęście doceniają i wspierają czynem naukowe i turystyczne znaczenie parku.
Park Gwiezdnego Nieba „Bieszczady”.
8 marca 2013 roku powstał Park Gwiezdnego Nieba „Bieszczady”. Znajduje się on w województwie podkarpackim, w Bieszczadach Zachodnich. Park zajmuje powierzchnię aż 113 846 ha. Pokrywa się częściowo z Bieszczadzkim Parkiem Narodowym oraz dwoma parkami krajobrazowymi. Jest to drugi największy obiekt tego typu w Europie. Również on nie ma podstawy prawnej i istnieje dzięki porozumieniu instytucji naukowych i władz gminnych. Od czerwca do października w każdą pogodną noc są tam organizowane pokazy astronomiczne, a chętnym wypożyczane są teleskopy.
Znaczenie parków ciemnego nieba
Wiedza na temat zanieczyszczenia światłem i sama świadomość tego zjawiska jest niewielka, dlatego właśnie idea parków ciemnego nieba jest uznawana przez instytucje naukowe za szczególnie godne uwagi. Obecnie obiekty takie pełnią trzy głównie funkcje.
- Przede wszystkim służą astronomii. Odgrywają tu dwojaką rolę. Z jednej strony służą propagowaniu astronomii zwłaszcza wśród młodych ludzi, a z drugiej są obszarem buforowym dla obserwatoriów astronomicznych – dzięki nim możliwe jest badanie kosmosu za pomocą konwencjonalnych urządzeń optycznych.
- Poza tym są rezerwatami dla zwierząt nocnych.
- Kolejnym zadaniem jest popularyzacja wiedzy na temat zanieczyszczenia światłem i negatywnych konsekwencji tego zjawiska – zarówno zdrowotnych, jak i finansowych.
Parki ciemnego nieba szybko zyskują sławę i stają się atrakcją turystyczną. Jest to zwykle wyprawa dla wytrwałych, gdyż miejsca te są oddalone od siedzib ludzkich i ważniejszych dróg, więc dojazd do nich nie zawsze jest prosty, jednak chętnych nie brakuje. Parki takie przyciągają miłośników przyrody, którzy chcą obserwować zwierzęta nocne, a także amatorów astronomii, którzy znajdują tam znakomite warunki do obserwacji ciał niebieskich.
Parki ciemnego nieba odwiedzają również turyści, którzy w ramach wycieczki krajoznawczej chcą doznać niespotykanych nigdzie indziej wrażeń – a w naszych czasach ciemność jest takim doznaniem. Korzystają na tym również mieszkańcy okolic takich miejsc. Na przykład w pobliżu Izerskiego Parku Ciemnego Nieba po stronie czeskiej znajduje się wieś Jizerka. Nie ma w niej żadnych zewnętrznych źródeł światła, nawet ulice są nieoświetlone, a mieszkańcy możliwie szczelnie zasłaniają okna na noc. Dzięki temu osoby przebywające we wsi mają możliwość ujrzenia nocnego nieba takim, jakie widzieli je nasi przodkowie jeszcze 300 lat temu.
Ochroną ciemności coraz częściej interesują się nawet rządy państw, a parki ciemnego nieba stają się częścią parków narodowych i rezerwatów przyrody. Okazuje się bowiem, że ciemność jest zasobem zagrożonym tak samo jak woda czy gleba, a zwierzęta prowadzące nocny tryb życia są znacznie bardziej narażone na wyginięcie. Dlatego należy się spodziewać, że podobnych miejsc będzie w niedalekiej przyszłości powstawać więcej i może z czasem ich istnienie zyska również w Polsce podstawę prawną.
Ciekawostki
- Największym na świecie obszarem uznanym za park ciemnego nieba jest Park Narodowy Bizona Leśnego w Kanadzie – ma on powierzchnię 4480 tys. ha.
- Niektóre plaże Florydy są parkami ciemnego nieba okresowo, w porze, gdy żółwie morskie wychodzą na ląd złożyć jaja.
- W parkach ciemnego nieba w Polsce można gołym okiem zobaczyć ponad 2000 gwiazd. Dla porównania – w miastach średniej wielkości widać ich najwyżej 200, a w największych zaledwie 20.
- Na wzór parków ciemnego nieba w USA w stanie Zachodnia Wirginia stworzono park ciszy radiowej, gdzie z powodów naukowych (w pobliżu znajdują się radioteleskopy) niedozwolone jest umieszczanie i używanie urządzeń nadawczo-odbiorczych.
Polecamy
Fajny, ciekawy artykuł