Szablogrzbiet waleniożerny, orka karłowata (Pseudorca crassidens)

Wszyscy chyba kojarzą czarno-białe ciała orek – zwierząt słynących z drapieżności, ale i niebywałej inteligencji i rozwiniętego życia społecznego. Znacznie mniej znanym delfinem jest orka karłowata – zwierzę żyjące w ogromnych stadach, zamieszkujące wody tropikalne.

Orka karłowata często towarzyszy stadom delfinów innych gatunków. Z nieznanego powodu kojarzona jest z atakowania i zjadania właśnie innych waleni, czego konsekwencją jest m.in. polska nazwa gatunku (szablogrzbiet waleniożerny). Jednak nie odpowiada ona prawdzie – podstawą pożywienia tego zwierzęcia są bowiem ryby i kałamarnice. Znane są za to z innego zjawiska – masowego osiadania na mieliźnie i plażach. Większość tego, co wiadomo o budowie orki karłowatej, uczeni dowiedzieli się właśnie dzięki sekcji ciał martwych zwierząt wyrzuconych na brzeg.

Klasyfikacja

• Gromada: ssaki
• Rząd: walenie
• (bez rangi): zębowce
• Rodzina: delfinowate
• Rodzaj: szablogrzbiet
• Gatunek: szablogrzbiet waleniożerny, orka karłowata (Pseudorca crassidens)

Nazwa

Orka karłowata została opisana po raz pierwszy przez brytyjskiego paleontologa Richarda Owena w 1846 r. na podstawie skamieniałej czaszki sprzed ok. 126 tys. lat. Jeszcze tego samego roku inny badacz, Edward Gray, uznał jednak, że czaszka ta ma więcej cech wspólnych z orką. 15 lat później dokonano ponownej klasyfikacji, tworząc nowy rodzaj Pseudorca, a z powodu znacznego podobieństwa gatunek ten nazwano „fałszywą orką” (ang. False killer whale) – nazwa ta funkcjonuje w krajach anglojęzycznych do dzisiaj. W Polsce zaś przyjęła się nazwa „orka karłowata”. Co prawda oficjalnie gatunek ten nazywa się w Polsce szablogrzbietem waleniożernym, jednak pierwsza nazwa nadal jest często używana.

Charakterystyka

Wygląd

Orka karłowata ma ciało wysmukłe, barwy czarnej lub ciemnoszarej, przy czym spodnia część ciała jest nieco jaśniejsza. Głowa jest wydłużona, a w szczękach znajdują się łącznie 44 zęby (w górnej jest ich o 4 więcej niż w dolnej). Płetwa grzbietowa jest sierpowato wygięta. Płetwy piersiowe są wąskie i krótkie. Samice osiągają do 5 m długości i masę 1200 kg, zaś samce – 6 m długości i 2200 kg masy, jednak zwykle wymiary obu płci są podobne. Samce wyróżniają się nieco większą wypukłością głowy, kryjącą melon. Zwierzęta żyjące w wodach okalających Japonię są większe – nawet o 20% – niż w innych rejonach.

Występowanie

Orka karłowata to gatunek delfina żyjący w wodach tropikalnych i umiarkowanych praktycznie całego świata. Spotyka się je też w wodach umiarkowanych, jednak tylko pojedyncze osobniki lub niewielkie grupki, co sugeruje, że nie jest to ich normalne środowisko lub służy jedynie za etap wędrówki z jednych wód ciepłych do innych. Orki żyją głównie w otwartym oceanie, tam, gdzie występują duże głębokości. Czasami jednak spotyka się je także w wodach bliżej brzegu.

Liczebność tego gatunku nie jest dobrze znana. Ocenia się, że we wschodnim Pacyfiku może ich żyć nawet 10 tys., a w pobliżu Chin i Japonii – ok. 16. tysięcy. Jeszcze kilkanaście lat temu duża populacja występowała w okolicach Hawajów, lecz niestety jej liczebność gwałtownie zmalała.

Zachowanie

Orki karłowate żyją w dużych stadach, liczących zwykle do 20 osobników, ale widywano stada liczące nawet pół tysiąca zwierząt. Bywa, że duże stada rozdzielają się na mniejsze grupy i ponownie łączą po pewnym czasie. W grupach orek karłowatych panuje matriarchat – dowodzi nią jedna z samic. Więzi między osobnikami są bardzo silne, rzadko dochodzi do wymiany między grupami, a na ogół jedno zwierzę trzyma się grupy nawet przez 15 lat. Orki karłowate pływają z prędkością przeciętnie 15 km/h, ale potrafią rozpędzić się do 28 km/h. Nie są dokładnie znane ich umiejętności nurkowania, ale u wybrzeży Japonii zaobserwowano osobnika, który przebywał przez 12 minut na głębokości 230 m, zaś blisko Hawajów zanotowano ich obecność na głębokości 927 m.

Orki karłowate żywią się najczęściej atakując ławice ryb, zwłaszcza tuńczyków, bądź głowonogów. Napotkaną ławicę otaczają, nie pozwalając ofiarom uciec. Podczas łowów stado najczęściej rozpada się na grupki złożone z 4-6 współpracujących zwierząt. Zdarza się, że orki atakują ofiary sporych rozmiarów, np. młode rekiny. Wówczas najzwinniejsze zwierzęta okaleczają płetwy i skrzela ofiary, a gdy ta ginie, do uczty przystępuje reszta stada. Zdarza się też, że atakują niektóre inne walenie, w tym młode kaszaloty i humbaki. Same natomiast padają czasem ofiarą orek oceanicznych, dotyczy to głównie osobników, które oddzieliły się od stada, gdy wpadły w panikę na widok większych drapieżców.

Wobec niektórych waleni, np. butlonosów, orki karłowate nie wykazują agresji; co więcej, zdarza się, że jako większe i silniejsze bronią inne walenie przed atakiem drapieżców i pomagają noworodkom zaczerpnąć powietrza po narodzinach. Zdarza się, że kopulują z przedstawicielami innych gatunków delfinów.

Orki karłowate regularnie wpadają na mieliznę i utykają na plażach. Dzieje się to niezwykle często – np. w 2005 r. w Nowej Zelandii takie zjawisko zaobserwowano aż 7 razy. Przyczyna tego pozostaje nieznana, chociaż niektórzy uczeni sugerują, że takie wypadki mają miejsce, gdy temperatura wody jest inna niż zwykle, co może dezorientować zwierzęta. Czasami dzieje się tak na skutek silnego sztormu. Zwykle wypadki takie są masowe – na plaży może znaleźć się na raz nawet kilkadziesiąt osobników. Jedną tego przyczyn jest fakt, że gdy na mieliźnie utknie jedno zwierzę, zaczyna wzywać pomoc, skutkiem czego kolejne orki wpływają na płytkie wody i nie są w stanie wrócić. W przeciwieństwie do orek nie potrafią znieść dłuższego pobytu ani samodzielnie wrócić do wody, więc w takim stanie szybko umierają.

Rozród

W jednej populacji ciąże zdarzają się w 7-letnich odstępach. Ciąża trwa 15 miesięcy. Noworodki mierzą 1,5-2,1 m długości, a matki karmią je do osiągnięcia przez młode wieku 2 lat. Dojrzałość płciową orki karłowate osiągają między 8 a 11 rokiem życia. Nie wiadomo, ile żyją na wolności; w niewoli samce dożywają 57 lat, a samice – 62 lat. W wieku ok. 45 lat o orek karłowatych zachodzi przekwitanie i przestają się rozmnażać, niemniej nadal są pełnoprawnymi członkami stada.

Orki karłowate i ludzie

Orki karłowate przyzwyczajają się do niewoli i oswajają znacznie szybciej niż inne walenie. Dlatego są trzymane w wielu delfinariach na całym świecie, np. w Japonii, USA, Holandii i Australii. Zwierzęta te chwytano głównie po 1980 r., a obecnie udaje się je z powodzeniem rozmnażać.

Na wolności orki karłowate często polują na ryby uwięzione w sieciach rybackich. Na wodach, gdzie popularne są połowy z wędkami na duże ryby, zdarza im się zrywać zdobycz z haka. Niestety często połykają przy tym hak, który staje się przyczyną krwotoków wewnętrznych i śmierci – właśnie w taki sposób doszło do drastycznego spadku liczby orek w okolicy Hawajów – aż o ¾ w latach 1989-2009.

W Japonii orki karłowate padają czasem ofiarą polowania z nagonką. Polega to na płoszeniu zwierząt z otwartego oceanu w stronę brzegu, a potem odcinaniu ucieczki sieciami rybackimi. Rybacy dodatkowo hałasują, stukając młotkami w metalowe rury zanurzone w wodzie, co dodatkowo straszy i dezorientuje zwierzęta. Mimo że zwyczaj ten spotyka się coraz częściej z krytyką, to jednak większość Japończyków uważa go za element tradycji i uważa, że nie powinno się go zakazywać.

Ochrona

Orki karłowate są chronione, a ich stan jest nadzorowany przez szereg organizacji zajmujących się ochroną waleni. Gatunek ten jest wymieniany jako jeden z tych, które w rejonach swojego występowania mają znaczący wpływ na ekosystem.

Dokładna liczba tych delfinów nie jest znana, dlatego IUCN przyznało gatunkowi kategorię NT (Near Threatened, czyli „bliski zagrożenia”). Wyjątkiem jest hawajska populacja określana jako Endangered, czyli zagrożona wyginięciem.

Szczegółowe dane / wymiary

Szablogrzbiet waleniożerny, orka karłowata (Pseudorca crassidens)

• Długość:
  • samice: do 5 m
  • samce: do 6 m
• Masa:
  • samice: do 1200 kg
  • samce: do 2200 kg
• Prędkość maksymalna: 29 km/h
• Głębokość nurkowania: do 900 m (rekord 927.5 m)

Ciekawostki

• U orek karłowatych częste są przypadki homoseksualizmu.
• 9 października 1946 r. w Argentynie znaleziono na brzegu 835 orek karłowatych. Znacznej większości zwierząt nie udało się zepchnąć do morza. Było to największe i najtragiczniejsze w historii wydarzenie tego typu.
• Dorosła orka karłowata zjada dziennie pokarm o masie równej 3,5-4,3% masy własnego ciała. W przypadku dorosłego samca oznacza to ok. 80 kg pokarmu dziennie.

Polecamy

• Orka oceaniczna
• Wieloryby
• Największe wieloryby – TOP10
• Najgłębiej nurkujące ssaki – TOP 5
• Delfiny
• Ryby
• Rekiny
• Morskie