Królestwo zwierząt – Mięczaki (Mollusca)

Mięczaki (Mollusca)

Słysząc słowo „mięczak”, oczami wyobraźni widzimy wiotką, bezbronną istotę. Czy nazwa ta odzwierciedla zatem również usposobienie zwierząt zwanych mięczakami? Czy ich miękkie, na pierwszy rzut oka delikatne ciała, są jedynie pływającym (lub pełzającym) obiadem dla zwierząt i ludzi? Czas poznać nieco lepiej jedną z największych grup zwierząt na świecie.

Klasyfikacja

• Domena: eukarionty
• Królestwo: zwierzęta
• Typ: mięczaki
• Gromady:
  • Ślimaki / Brzuchonogi (Gastropoda)
  • Bezpłytkowce (Aplacophora)
  • Jednopłytkowce (Monoplacophora)
  • Wielopłytkowce/Chitony (Polyplacophora)
  • Chitony (Polyplacophora)
  • Głowonogi (Cephalopoda)
  • Małże (Bivalvia)
  • Łódkonogi (Scaphopoda)
• Gromady wymarłe:
  • hiolity (†Hyolitha)
  • †Helcionelloida
  • (†Rostroconchia)

Występowanie

Ten typ bezkręgowców spotyka się zarówno na lądzie, jak i wodach słodkich oraz słonych. Mięczaki są bowiem niebywale różnorodne nie tylko pod względem wyglądu, ale również pod względem wybieranego siedliska. Poza tym bardzo trudno byłoby im zajmować jeden rodzaj ekosystemu – na całym świecie żyje ok. 85 000 rozpoznanych gatunków mięczaków.

Większość żyje w oceanach, od wybrzeży po strefę abysalną (głębię). Duża ich liczba zamieszkuje jednak ląd i wody słodkie. Bardzo zróżnicowane grupy żyją w strefie tropikalnej i umiarkowanej, ale przedstawiciele typu występują w każdej szerokości geograficznej.

Około 80% wszystkich znanych gatunków mięczaków to ślimaki. Najbardziej złożonymi organizmami spośród wszystkich mięczaków są jednak głowonogi, takie jak kałamarnice, mątwy i ośmiornice. Charakteryzuje je bardzo rozbudowany układ nerwowy, niespotykany u innych bezkręgowców.

Anatomia

Płaszcz / Pallium

Płaszcz to gruby fałd mięśni, który otacza tzw. wór trzewiowy mięczaka. W płaszczu występują również specjalne gruczoły, dzięki którym na powierzchni pallium tworzy się egzoszkielet (szkielet zewnętrzny) w postaci muszli. U mięczaków morskich, takich jak głowonogi, szkielet jest wewnętrzny, tzn. schowany pod płaszczem.

Na grzbiecie pallium przyrasta do tułowia, tworząc po bokach dwie fałdy łączące się na brzuchu. W fałdach płaszczowych tworzą się także skrzela (u gatunków wodnych) lub płuca, a raczej jama płucna (u gatunków lądowych).

Muszla

Na krawędzi płaszcza wytwarzana jest specjalna osłona (szkielet) składająca się głównie z chityny i konchioliny. Powłoka ta, zwana muszlą, posiada 3 warstwy:

• Zewnętrzną –  (periostrakum, in. warstwa rogowa), zbudowaną z konchioliny. Dzięki tej powłoce muszla nie rozpuszcza się.
• Środkową –  zbudowaną z kryształków węglanu wapnia (in. kalcytu)
• Wewnętrzną – nazywaną także warstwą perłową ze względu na zdolność załamywania światła. Produkuje się z niej tzw. masę perłową stosowaną m. in. w jubilerstwie i dekoratorstwie.

Noga

Mięczaki posiadają mięsistą nogę, która dostosowana jest do różnych celów w zależności od gromady. Na nodze występują tzw. statocysty pełniące rolę narządu równowagi. U ślimaków wydzielany jest także śluz umożliwiający efektywniejsze pokonywanie trasy.

Wśród skałoczepów noga pełni funkcję przyssawki. Dzięki niej zwierzę może utrzymywać się na pionowych, twardych powierzchniach. U małży noga przystosowana została do rozkopywania dennego osadu, u głowonogów natomiast jest niezbędna do ruchu odrzutowego – ma ona postać 4 ramion.

Budowa ślimaka

Aby zilustrować budowę mięczaka, posłużymy się schematem budowy najpopularniejszej grupy tych zwierząt – ślimaków. Zamieszczony poniżej rysunek oraz opis pochodzą z Wikipedii.

Schemat budowy mięczaka, na podstawie budowy ślimaka

1. muszla
2. wątrobotrzustka
3. płuco w jamie płucnej
4. odbyt
5. otwór płucny
6. oko
7. czułek
8. zwój mózgowy
9. przewód ślinowy
10. otwór gębowy z tarką
11. wole (cz. przełyku)
12. gruczoł ślinowy
13. otwór płciowy
14. penis
15. pochwa
16. gruczoł śluzowy
17. jajowód
18. wapienna strzałka miłosna
19. noga
20. żołądek
21. nerka pochodzenia metanefrydialnego
22. płaszcz
23. serce
24. nasieniowód

Zmysły

Poza czułkami mięczaki mogą posiadać oczy, statocysty (narządy równowagi) i osfradia (narządy zmysłowe zastępujące węch). U głowonogów, jako zwierząt posiadających zaawansowaną budowę, występują natomiast oczy przypominające te u wodnych kręgowców.

Dieta i sposób pobierania pokarmu

Mięczaki są z reguły roślinożerne, żerują na glonach lub filtrują pokarm z wody za pomocą skrzeli (np. małże). Niektórzy przedstawiciele typu preferuje jednokomórkowe glony, inne wolą bardziej złożone organizmy roślinne, np. algi, które rozrywają za pomocą raduli.

Radula

Większość mięczaków posiada tzw. tarkę (radulę) ulokowaną w gardzieli. Radula to chitynowy fałd pokryty rzędami chitynowych zębów. Tylne zęby często są wymieniane, ponieważ szybko się zużywają. Główną funkcją tarki jest zeskrobywanie alg ze skał. Pokarm przesuwany jest dzięki specjalnym chrząstkom umocowanym w dolnej części aparatu gębowego. Radula jest organem unikalnym dla mięczaków (tylko małże jej nie posiadają), który nie występuje u innych gromad.

Głowonogi to w przeważającej części drapieżniki, więc radula nie ma u nich tak dużego znaczenia podczas zdobywania pokarmu jak macki.

W jamie gębowej mięczaka występują także gruczoły produkujące śluz, dzięki któremu pokarm przykleja się. Ponieważ aż do żołądka układ pokarmowy pokryty jest rzęskami i śluzem, pokarm po prostu przesuwa się w stronę jelit. Inny rodzaj rzęsek wyłapuje mniejsze elementy pożywienia, głównie minerały, które następnie wydala. Większe części pokarmowe kierowane są do jelita ślepego, aby tam proces trawienia dobiegł końca. Mięsożerne mięczaki mają z reguły prostszy system pokarmowy.

Oddychanie

Wiele mięczaków posiada jedną parę skrzeli, czasem natomiast jedno skrzele. Wyglądem przypominają one pióra. Woda wpływa w nie od dołu i wypływa górą. W skrzelach występują 3 rodzaje rzęsek: jeden odpowiedzialny jest za napędzanie wody, a dwa pozostałe pomagają w utrzymywaniu czystości skrzeli.

Jeśli zwierzę wpłynie na obszar zanieczyszczony chemikaliami lub osadami, rzęski przestają się poruszać do momentu poprawy warunków środowiska.

Rozród

U najbardziej prymitywnych mięczaków dochodzi do zapłodnienia zewnętrznego. Z jaj mogą wykluwać się trochofory (wolno żyjące larwy), weliger (larwy planktoniczne posiadające zawiązki nogi, głowy i płaszcza), a następnie miniaturowa postać dorosła. Czasem jednak bezpośrednio po wykluciu na świat przychodzi weliger. U głowonogów nie występuje stadium larwalne.

W obrębie typu spotyka się gatunki rozdzielnopłciowe (np. głowonogi) i obojnaki (in. hermafrodyty).

Gonady posiadają często własne kanały wyprowadzające, ale osobniki bardziej prymitywne potrafią uwalniać komórki rozrodcze (plemniki lub komórki jajowe) na zewnątrz za pomocą metanefrydiów (narządów wydalniczych). Zapłodnienie może przebiegać wewnętrznie lub zewnętrznie.

Największe mięczaki

Zarówno kałamarnica kolosalna, jak i kałamarnica olbrzymia uważane są za największe mięczaki oraz jedne z największych bezkręgowców.

Kałamarnica kolosalna (Mesonychoteuthis hamiltoni) mierzyć może 12-14 m długości i ważyć 500 kg (największy wyłowiony osobnik ważył 495 kg i mierzył 10 m).

Kałamarnica olbrzymia (Architeuthis dux) osiąga natomiast 13 m długości i 275 kg wagi.

Gatunki jadowite

Jednymi z najbardziej jadowitych mięczaków są ośmiornice. Do najniebezpieczniejszych zalicza się gatunki z rodzaju Hapalochlaena, których ukąszenie często prowadzi do śmierci. Podobny skutek niesie ze sobą użądlenie ślimaków morskich z rodzaju Conus. Jad tych drugich jest jednak na tyle niezwykły, że stał się ważnym narzędziem badań neurologicznych oraz potencjalnym źródłem nowych leków.

Wszystkie ośmiornice są jadowite, ale tylko kilka gatunków stanowi poważne zagrożenie dla ludzi. Wspomniany wyżej rodzaj Hapalochlaena, żyje w wodach Australii i Nowej Gwinei, ale kąsa tylko wtedy, gdy ktoś go sprowokuje. Około 25% ukąszonym nie udaje się przeżyć, co świadczy o dużej jadowitości zwierzęcia.

Innym gatunkiem niebezpiecznym jest tropikalna ośmiornica olbrzymia (Enteroctopus dofleini). Jej jad powoduje silny stan zapalny, który nawet przy poprawnym leczeniu może utrzymywać się przez miesiąc. Ukąszenie ośmiornicy z gatunku Octopus rubescens wywołuje natomiast martwicę, z której pacjent wychodzi przez ponad miesiąc. Tydzień po ukąszeniu występują również bóle głowy i ogólne osłabienie.

Małż – ludojad?

Małże, choć niepozorne, również mogą użądlić, a nawet ugryźć. Jeden z przedstawicieli małży posiada jednak o wiele mroczniejszą opinię. Chodzi o przydacznię olbrzymią (Tridacna gigas), ważącą nawet 200 kg i mierzącą 120 cm długości.

Z powodu ogromnych rozmiarów (największy znany okaz mierzył 137 cm), powstało o niej wiele legend. Najbardziej znana głosi, że przydacznia olbrzymia żywi się ludźmi. Nawet w podręcznikach naukowych pisano o niej jako o „małżu – ludojadzie”. W książce pt.: US Navy Diving Manual umieszczono informacje, jak uwolnić się z uścisku przydaczni. Współcześnie jednak gatunek nie jest traktowany jako niebezpieczny, zrozumiano bowiem, że zamykanie muszli w kontakcie z człowiekiem to po prostu jego metoda obrony.

Trudno jednak byłoby umrzeć zamkniętym w muszli przydaczni, ponieważ zamyka się ona bardzo powoli. Poza tym, osoby wyższe po prostu nie zmieściłyby się we wnętrzu tego ogromnego małża.

Szczegółowe dane

Mięczaki (Mollusca)

• Długość ciała: od 3 mm do 14 m (kałamarnica kolosalna i olbrzymia)
• Waga: od kilku gramów do 500 kg

Mięczaki (Mollusca) – ciekawostki

• Słowo „mięczak” pochodzi od francuskiego mollusque, które natomiast wywodzi się z łacińskiego molluscus, oznaczającego „miękki”.
• Mięczaki to najbardziej liczna gromada zwierząt morskich – stanowią ok. 23% wszystkich morskich organizmów zwierzęcych.
• Mięczaki są drugą po stawonogach najliczniejszą grupą zwierząt.
• Ślimaki, głowonogi i małże pojawiły się prawdopodobnie 541-485 mln lat temu (kambr).
• Wydaje się, że mięczaki lądowe i słodkowodne są narażone na wyginięcie. Nie ma jednak dokładnych danych na ten temat, bowiem w wielu miejscach występowania tych zwierząt nie opracowuje się zbyt dokładnych statystyk.

Polecamy

• Mięczaki
• Ośmiornice
• Kałamarnice
• Ślimaki