Jadowite ssaki

Jadowite ssaki

Domeną węży, pająków czy wielu jaszczurek jest ich toksyczność. Nie poznano jadowitego ptaka (pomijając ptaki, które są toksyczne przy dotknięciu lub jedzeniu). Niezbyt wiele płazów wykazuje jadowitość, choć spotyka się tu prawdziwych zabójców, np. niepozornego liściołaza straszliwego (Phyllobates terribilis) – żabę, która czasem klasyfikowana jest jako najbardziej trujące (ale nie jadowite!) zwierzę na świecie.

Dzięki poniższemu artykułowi dowiemy się między innymi, jakie ssaki zabijają swe ofiary za pomocą jadu i czy mogą być one niebezpieczne dla człowieka.

Definicje jadowitości

W zoologii stworzono kilka wyjaśnień dotyczących jadowitości zwierząt. W artykule przedstawimy dwie definicje.

Definicja Mebsa

Według Mebsa zwierzęta jadowite wytwarzają toksynę dzięki komórkom lub gruczołom, dlatego muszą posiadać specjalne narządy zapewniające wstrzyknięcie jej ofierze. Wszystkie te elementy muszą być ze sobą bezpośrednio połączone, aby można było mówić o układzie jadowym.

Definicja Fry’a

Fry stwierdził natomiast, że jad to wydzielina produkowana przez specjalne gruczoły i wstrzykiwana innym zwierzętom poprzez zadawanie ran. Jad musi zawierać substancje zakłócające normalne funkcje życiowe ofiary, aby ułatwić jej zabicie.

Zwierzę jadowite a trujące

Między słowem „jadowity” a „trujący” istnieje wiele różnic, dlatego nie powinno używać się tych określeń zamiennie. Zwierzęta jadowite, jak wspomnieliśmy wyżej, posiadają specjalne atrybuty umożliwiające wstrzyknięcie toksyny, np. kły jadowe.

Zwierzę trujące nie posiada jednak układu jadowego, dzięki któremu mogłoby zaaplikować truciznę ofierze.

U wielu organizmów trujących (zarówno zwierząt, jak i roślin) toksyna zawarta we wnętrzu ciała (i/lub w skórze) ma chronić przed drapieżnikami. U gatunków jadowitych natomiast trucizna ma za zadanie zabić zdobycz/przeciwnika.

Przykłady jadowitych ssaków

Ssaki owadożerne

Nie trzeba być krwiopijcą, aby produkować jad. Świadczy o tym wiele gatunków owadożernych ssaków produkujących toksyczną ślinę. U zwierząt tych znacznie powiększone są ślinianki, w których produkowana jest trująca wydzielina. Do ssaków takich zaliczamy:

Ryjówki

Występujący w Polsce rzęsorek rzeczek (Neomys fodiens) i rzęsorek mniejszy (Neomys anomalus) oraz ryjówka krótkoogoniasta (Blarina brevicauda), zamieszkująca Amerykę Północną. Wszystkie wymienione gatunki mogą wstrzyknąć toksyczną śliną poprzez ukąszenie. Prawdopodobnie również Blarina carolinensis i Blarina hylophaga mogą być jadowite.

Ryjówki mają tendencję do gromadzenia pokarmu przed zapadnięciem w stan hibernacji. Najchętniej jedzą dżdżownice, ślimaki, owady, czasem małe ssaki, takie jak nornice i myszy. W tym przypadku jad ryjówki działa jako narzędzie do zdobywania pokarmu. Jest to bardzo ważne ze względu na bardzo szybki metabolizm ryjówek.

Nie posiadają one jednak specjalnych zębów jadowych, ani innych części ciała ułatwiających wstrzyknięcie trucizny. Zęby ryjówek nie zostały wyposażone w specjalne kanały, ale niewielkie wklęsłości w pierwszych siekaczach, które umożliwiają gromadzenie się toksycznej śliny, przechodzącej następnie do specjalnych kanalików pod szczękami.

Almikowate

Almik kubański (Solenodon cubanus) i almik haitański (Solenodon paradoxus). Przypominają duże ryjówki i mogą wstrzykiwać jad poprzez ukąszenie. Toksyna produkowana jest w zmodyfikowanych śliniankach. Do jamy ustnej dostarczana jest poprzez rowki umieszczone w drugich dolnych siekaczach.

Nietoperze

Nie wszystkie nietoperze wydzielają toksyny. Do jadowitych przedstawicieli ssaków latających zaliczamy tylko podrodzinę wampirów (Desmodontinae). U nich toksyna produkowana jest w trakcie spożywania krwi. Wspomniany wcześniej Fry stwierdził jednak, że jad wampirów jest specjalnym podtypem jadu.

Najbardziej rozpowszechnionym przedstawicielem wampirowatych jest wampir zwyczajny (Desmodus rotundus), zamieszkujący Meksyk, Amerykę Środkową i Południową. Poza nim spotyka się 2 rzadsze gatunki: wampira sierścionogiego (Diphylla ecaudata) z Ameryki Południowej i wampira białoskrzydłego (Diaemus youngi) zamieszkującego Meksyk, Argentynę, wyspy Trynidad i Margarita.

Wszystkie wymienione gatunki wytwarzają toksyczną ślinę mającą działanie przeciwzakrzepowe. Większość ofiar wampirów nie umiera jednak na skutek utraty krwi ani z powodu jadu. Atak nietoperza powoduje jedynie niewielki dyskomfort. Można więc zaryzykować stwierdzenie, że, sugerując się definicją Fry’a, nie jest to prawdziwy jad – nie zakłóca bowiem w znacznym stopniu funkcji życiowych ofiary.

Samce dziobaka i inne stekowce

Jak można było dowiedzieć się z naszego artykułu o dziobakach, zarówno samce, jak i samice posiadają na tylnych kończynach specjalne ostrogi. Samice tracą je w czasie rozwoju, u samców utrzymują się przez całe życie. Połączone są z gruczołami jadowymi, ulokowanymi w podudziach. W czasie godów gruczoły te stają się bardziej aktywne – produkują większe ilości toksyny. Człowiek mający styczność z tą trucizną może przez jakiś czas nie być w stanie prowadzić normalnego życia z powodu dotkliwego, przeszywającego bólu i obrzęku.

Wiele dowodów wskazuje na to, że ostrogi są formą broni przeciwko innym samcom. Działanie to ma związek z tzw. selekcją płciową. W czasie godów samce stają się bardziej agresywne i często spotyka się u nich rany spowodowane ukłuciem jadową ostrogą, zwłaszcza w tylnych partiach ciała. Poza sezonem rozrodczym dorosłe samce często unikają siebie wzajemnie.

U innych stekowców, takich jak kolczatki, nie występują ostrogi, choć spotyka się u nich gruczoły jadowe. Produkowana toksyna nie jest jednak na tyle silna, aby zabić człowieka.

Przypuszczalnie jadowite ssaki

Jeżowate z podrodziny Erinaceinae

Ich kolce pokryte są drażniącą toksyną. Dzięki nimi zabijają czasem ropuchy.

Grzywak (Lophiomys imhausi)

Ten afrykański gryzoń charakteryzuje się długą, czarno–białą grzywą, która rozciąga się od czubka głowy aż do ogona. Po bokach ciała widoczne jest natomiast jaśniejsze pasmo rozchylonych włosów, w których ulokowane są gruczoły jadowe. Kiedy zwierzę poczuje się zagrożone, stroszy grzywę odsłaniając w ten sposób miejsca, z których wydziela się toksyna. W okolicach lędźwiowych włosy te są bardzo dobrze przystosowane do swej roli: przypominają zwykłą sierść, ale mają bardziej gąbczastą strukturę zapewniającą chłonność.

Aby móc produkować truciznę, gryzoń ten celowo spożywa korę i korzenie trującego drzewa Acokanthera schimperi, z którego afrykańscy myśliwi tworzą zatrute strzały mogące zabić słonia.

Toksyna u grzywaka pokrywa specjalnie do tego przystosowane włosy, działające jak knot w lampie naftowej. W ten sposób tworzy się mechanizm obronny, który powoduje choroby, a nawet śmierć drapieżników próbujących go ugryźć.

Chemiczna obrona skunksów

Ssaki z rodziny skunksowatych (Mephitidae) uskuteczniają chemiczną obronę. Posiadają one bowiem specjalne gruczoły ulokowane w pobliżu odbytu.

Wbrew obiegowej opinii substancja produkowana przez skunksa nie tylko okropnie pachnie, ale działa także drażniąco na skórę, a w kontakcie z oczami wywołuje czasową ślepotę.

Łasicowate i pancerniki

Niektórzy przedstawiciele rodziny łasicowatych, np. zorilla (Ictonyx striatus) oraz przedstawiciele rodziny łuskowcowatych wydzielają szkodliwą substancję o nieprzyjemnym zapachu. Podobnie do skunksowatych, gruczoły ją produkujące ulokowane są blisko odbytu.

Kiedy natomiast pancernik z gatunku Dasypus kappleri poczuje się zagrożony, wydziela nieprzyjemny, piżmowy zapach, który ma za zadanie jedynie odstraszyć intruza.

Jadowite ssaki – ciekawostki

• Istnieją doniesienia, według których almiki haitańskie trzymane w jednej klatce często zabijają się na skutek wstrzyknięcia trucizny. Świadczą o tym ślady ugryzień na nogach.
• Kret europejski oraz (przypuszczalnie) niektóre gatunki kretowatych posiadają toksyczną ślinę, która paraliżuje dżdżownice. Pozwala to na gromadzenie żywej zdobyczy i spożycie jej w późniejszym czasie.
• Kiedy dziobak atakuje inne zwierzę, generuje bardzo dużą siłę, dzięki której wszczepia się ostrogą w ciało ofiary. Ostroga jest na tyle wytrzymała, że dziobak, przykuty do zdobyczy, może na niej zwisać. Kiedy zaatakowany zostaje człowiek, wyjęcie ostrogi wymaga często pomocy innych ludzi.

Polecamy

• Najbardziej jadowite węże świata – TOP 30
• Najbardziej jadowite węże świata – cz. II
• Jad węży
• Ukąszenia węży
• Węże