Małże – fabryka pereł

Małże (Bivalvia) – producenci pereł

Wbrew tytułowi artykułu, małże to nie tylko „fabryki pereł” – naturalnych tworów, za które ludzie są w stanie płacić ogromne pieniądze. Perła to tylko efekt uboczny reakcji biologicznych zwierząt zamkniętych w muszlach, postrzeganych przez większość również jako pozycja w luksusowym menu. Nie można zapomnieć, że małże, choć ciche i prościej od nas zbudowane, tworzą krajobraz świata, na którym pojawiliśmy się o wiele później od nich. Pytanie, kto dłużej na nim zagości…?

Klasyfikacja

• Królestwo: zwierzęta
• Typ: mięczaki
• Gromada: małże

W obrębie gromady sklasyfikowano:

• 46 rzędów
• 106 rodziny, w tym 7 słodkowodnych
• 1200 rodzajów
• 9200 gatunków / być może nawet 20 000, ale jest to trudne do zweryfikowania

Występowanie

Małże to zwierzęta kosmopolityczne – żyją w wodach całego świata. Większość żyje na dnie akwenów słonowodnych lub w osadach wód słodkich. Wiele gatunków jednak preferuje strefy pływów (obszar ulokowany wzdłuż brzegu morskiego). Nierzadko małże, wraz z innymi bezkręgowcami, przebywają też pod warstwą piasku, na plażach.

Najwięcej gatunków występuje w wodach strefy tropikalnej, ale istnieją odmiany preferujące także wody strefy umiarkowanej i okołobiegunowej. Niektóre z tych ostatnich są w stanie przetrwać pod lodem, w wodach Antarktyki np. Adamussium colbecki. Proces wzrostu tych zwierząt jest wyraźnie spowolniony. Inne gatunki, takie jak Bathymodiolus thermophilus i Calyptogena magnifica skupiają się wokół tzw. kominów hydrotermalnych (szczelin w skorupie ziemskiej, z których wypływa ogrzana woda) na poziomie dna Oceanu Spokojnego. Przedstawiciele rodzaju Enigmonia natomiast mogą być uznawane za zwierzęta ziemnowodne ze względu na swe umiejętności przystosowawcze.

Małże słodkowodne mają bardziej ograniczone tereny występowania. Zagrożony wyginięciem gatunek Villosa arkansasensis spotykany jest tylko w źródłach znajdujących się w Górach Ouachita w Arkansas i Oklahomie. Niektóre występują jednak na szerszych obszarach, np. Limnoperna fortunei rozprzestrzenił się w wodach od południowo – wschodniej Azji do Argentyny, gdzie uznawany jest za gatunek inwazyjny.

Anatomia

W obrębie gromady spotyka się dużą różnorodność kształtów. Niektóre gatunki przypominają serce i stąd nazwa rodziny – sercówkowate (Cardiidae). Małże te, wyposażone w kopulaste muszle, mogą skakać poprzez zginanie i prostowanie nogi. Wydłużone muszle przedstawicieli rodzaju Ensis zostały natomiast przystosowane do rozkopywania dna morskiego, a świdrak okrętowiec (Teredo navalis) potrafi tworzyć tunele w drewnie.

Muszla

Ciało małża pokrywa twarda, spłaszczona bocznie, wapienna muszla. Składa się ona zazwyczaj z dwóch połówek połączonych mięśniami, więzadłem i zatrzaskiem. Wewnątrz niej rozwija się noga, a głowa, podobnie jak u ostryg, została zredukowana. Wewnątrz muszli występuje tzw. płaszcz, czyli fałd mięśniowy otaczający wór trzewiowy (szczegółowe informacje na temat anatomii mięczaków znajdziecie w odrębnym artykule).

Muszla zbudowana jest z 3 warstw:

• zewnętrznej, zwanej konchiolinową
• środkowej, zwanej porcelanową
• wewnętrznej, zwanej perłową – tworzą ją cienkie blaszki wapienne

Małże, jako jedyni przedstawiciele mięczaków, nie posiadają raduli, czyli tarki – chitynowego, uzębionego fałdu ulokowanego w gardzieli. Dzięki niemu wiele mięczaków może zeskrobywać materiał roślinny ze skał. Małże jednak mają nieco inne metody pobierania pokarmu, niż ślimaki czy głowonogi.

Syfon

Małże pobierają wodę za pomocą syfonu przypominającego rurkę. Woda wpływa przez syfon wpustowy, a wypływa przez syfon wypustowy. Oba narządy uformowane zostały przez zrośnięte połówki płaszcza.

Zmysły

Organy zmysłowe u małży rozwinięte są słabo, a ich większa część znajduje się w tylnej części płaszcza. Zwierzęta te zazwyczaj dysponują mechanoreceptorami (odbierają one bodźce dotykowe i wibracje) i chemoreceptorami (rozróżniają substancje chemiczne w otoczeniu). U niektórych gatunków receptory te ulokowane zostały na krótkich mackach lub syfonie. Występuje również osfradium – skupisko komórek czuciowych znajdujące się w mięśniach tylnej części płaszcza. Mogą one służyć do odczuwania smaku wody, a także badania jej mętności. Ważnym organem zmysłowym u małży są także statocysty pełniące rolę narządu równowagi. Składają się one z licznych rzęsek oraz komórek czuciowych wypełnionych otolitem – kulistym ziarnem węglanu wapnia lub fosforanu wapnia.

Wiele małży nie posiada oczu, ale kilku przedstawicieli gromady: Arcoidea, Anomioidea, Limoidea, Limopsoidea, Mytiloidea i Ostreoidea dysponuje prostym aparatem wzrokowym. Składa się on z komórek czuciowych i soczewki. Małże z rodziny Pectinidae mają natomiast bardziej złożoną budowę oczu, składa się na nią m.in. soczewka i dwuwarstwowa siatkówka. Wszystkie małże mają za to komórki światłoczułe, umożliwiające wykrywanie zmian oświetlenia.

Dieta i sposób zdobywania pokarmu

Małże to w większości filtratorzy – za pomocą skrzeli wychwytują pokarm z wody. Żywią się z reguły fitoplanktonem (planktonem roślinnym).

Wyjątkami w tej materii są małże z podgromady pierwoskrzelnych (Protobranchia), które zgarniają żywność z dna morskiego. Niewykluczone, że ta technika pobierania pokarmu była stosowana przez wszystkie wczesne małże, zanim ich skrzela zostały przystosowane do pobierania pożywienia wraz z wodą.

Pierwoskrzelne, jako małże prymitywne, trzymają się podłoża za pomocą małych macek ulokowanych w pobliżu otworu gębowego. Pokrywa je śluz umożliwiający przylepianie się pokarmu, a specjalne rzęski „sprawdzają”, czy zdobycz jest jadalna. Jeśli nie, zostaje odrzucona.

Choć większość małży to roślinożercy, istnieją wśród nich także mięsożercy. Dobrym przykładem jest gatunek Poromya granulata, który poluje na znacznie większe ofiary niż plankton. Jego jelita są bowiem przystosowane do trawienia dużych fragmentów pożywienia.

Zachowanie

Lwia część tych mięczaków prowadzi osiadły tryb życia. Od narodzin aż do śmierci przebywają w jednym miejscu. Większość małży żyje zakopana w dennym piasku lub innym miękkim podłożu. Mnóstwo gatunków przebywa w tzw. strefie pływów, gdzie skupiska osadów są wilgotne nawet w czasie odpływu. Schowane pod warstwą piasku, żwiru, błota lub resztek koralowców chronią się nie tylko przed drapieżnikami, ale również przed uderzeniem fal, wysuszeniem, przegrzaniem i różnicami w zasoleniu środowiska na skutek opadów deszczu. W okresach przypływu małże wysuwają syfon, aby zdobywać pokarm a także by swobodnie oddychać. Kiedy jednak woda cofa się, małż schodzi na niższe poziomy akwenu, a jego muszla pozostaje szczelnie zamknięta.

Małże, dzięki swej silnej nodze, mogą rozkopywać podłoże. Wiele z nich przyczepia się do twardych powierzchni za pomocą bisiora – wiązki jedwabistych nici, która powstaje z keratyny oraz białek.

Rozród

U małży występuje z reguły rozdzielnopłciowość, spotyka się jednak przypadki hermafrodytyzmu (obojnactwa). Gonady znajdują się blisko jelit. Dorosłe samce i samice uwalniają do toni wodnej plemniki oraz komórki jajowe, gdzie dochodzi do zapłodnienia. Zapłodnienie przebiega zatem zewnętrznie.

U niektórych gatunków jednak, np. tych z rodzaju Lasaea samice czerpią za pomocą syfonów wodę zawierającą plemniki, doprowadzając tym samym do zapłodnienia wewnętrznego. U małży słodkowodnych z rzędu Unionoida sperma zasysana jest przez skrzela samicy. Z zapłodnionych jaj tych małży wykluwają się przystosowane do pasożytnictwa larwy zwane glochidium. Larwy te nie rozwijają się w środowisku zewnętrznym, jak u większości przedstawicieli gromady, ale wewnątrz muszli matki. Z czasem zostają uwolnione, a następnie przyczepiają się do skrzeli i płetw ryb – gospodarzy. Po kilku godzinach lub dniach larwa odczepia się od gospodarza, opada na dno i tam dokonuje metamorfozy do niedojrzałej postaci dorosłej.

Jednak u większości gatunków po kilku godzinach lub dniach od zapłodnienia z jaj wylęgają się larwy zwane trochoforami lub rzęsokrążkami. Z czasem larwa ta przeobraża się w weliger – tzw. larwę planktoniczną. Weliger opada na dno morskie, gdzie dochodzi do przeobrażenia w osobnika niedojrzałego.

Perły

Znalezienie prawdziwej, powstałej w naturalny sposób perły zdarza się niezmiernie rzadko. Większość pereł ozdabiających biżuterię pochodzi z hodowli. W sprzedaży istnieją także perły sztuczne, jednak ich jakość opalizacji jest niska, co umożliwia szybkie odróżnienie ich od pereł prawdziwych.

Jak jednak powstają prawdziwe, piękne perły?

Tworzenie pereł to nic innego jak mechanizm obronny małża w sytuacji gdy do wnętrza muszli dostanie się drobinka piasku, pasożyt, który mógłby podrażnić miękkie ciało zwierzęcia lub zostanie ono zaatakowane z zewnątrz. Aby uniknąć uszkodzenia tkanek wewnętrznych, małż wytwarza wokół „intruza” perłową powłokę. Perła to zatem efekt uboczny działania układu immunologicznego małża.

Do wytwarzania pereł wykorzystuje się z reguły małże hodowlane słonowodne z rodziny Pteriidae, małże słodkowodne z rodziny skójkowatych (Unionidae) oraz perłoródkowate (Margaritiferidae), choć prawie wszystkie gatunki małży są zdolne do ich produkowania. Nie zawsze jednak są one silnie opalizujące i kuliste.

Współcześnie perły wykorzystuje się do produkcji biżuterii. W przeszłości ozdabiano nimi także ubrania. Poza modą perły stosowane są w przemyśle kosmetycznym, farmaceutycznym oraz przy produkcji farb.

Perły „słodkowodne” i „słonowodne”

De facto perły nie są słodkowodne czy słonowodne, tylko wytwarzane przez małże występujące w jednym z wymienionych środowisk. W treści artykułu posługujemy się jednak takim nazewnictwem.

• Masa perłowa pereł słodkowodnych jest grubsza i różni się składem od pereł słonowodnych. Słodkowodne perły są mniej błyszczące.
• Perły słonowodne mają cieńszą powłokę perłową, od 0,5 mm do 6 mm.
• Perły słodkowodne składają się niemal wyłącznie z masy perłowej. Przyczyną tej różnicy jest fakt, iż rdzeń konieczny do wytworzenia perły słodkowodnej jest dużo mniejszy.
• Perły słodkowodne są bardzo zróżnicowane pod względem kształtów (okrągłe, owalne, etc.) i kolorystyki. Perły słonowodne są zwykle tylko okrągłe – na ten kształt jest największy popyt rynkowy.
• Perły słodkowodne powstają szybciej (w okresie poniżej 2 lat).
• Perły słodkowodne są tańsze od słonowodnych.

Najmniejszy małż

Najmniejsze małże to mikroskopijny gatunek Condylonucula maya, ich długość wynosi ok. 500 µm. Występują w wodach u wybrzeży Meksyku.

Najdłuższy małż

Najdłuższe małże, to małże z gatunku Kuphus polythalamia, ich długość może osiągać nawet 150 cm. Występują w zachodniej części Oceanu Spokojnego oraz we wschodniej części Oceanu Indyjskiego.

Największy małż

Choć rekord długości należy do wspomnianego powyżej gatunku, to za największego małża uważa się Przydacznię olbrzymią (Tridacna gigas). Największe osobniki mogą osiągać blisko 140 cm długości i wagę 340 kg. Ich przeciętna długość życia to 100 lat.

Szczegółowe dane/wymiary

Małże (Bivalvia)

• Długość ciała: 0,052 (Condylonucula maya) – 153 cm (Kuphus polythalamia)
• Waga: do 340 kg (Przydacznia olbrzymia (Tridacna gigas))

Małże (Bivalvia) – ciekawostki

• Małże istniały na Ziemi od 540-520 mln lat temu.
• Największe znane małże to wymarli przedstawiciele rodzaju Platyceramus. Zwierzęta te mogły osiągać nawet 300 cm długości.
• Na dużej plaży w Południowej Walii żyć może nawet 1 440 000 sercówek jadalnych (Cerastoderma edule) na akr terenu.
• Gatunek Entovalva nhatrangensis żyje w symbiozie (endosymbiozie) ze strzykwami. Przebywa w ich przełyku, przez który przepływa pokarm. Mikroskopijne cząsteczki pokarmowe są odfiltrowywane przez skrzela małża. Relacja ta nie działa negatywnie na żadną ze stron.
• Naturalne perły prawie w 100% składają się z węglanu wapnia i konchioliny.
• Perłoródka rzeczna (Margaritifera margaritifera), małż produkujący jedne z najcenniejszych pereł, jest także jednym z najdłużej żyjących bezkręgowców. Najstarszy znany w Europie osobnik został złapany w 1993 roku w Estonii. Jego wiek oszacowano na 134 lata.

Polecamy

• Królestwo zwierząt – mięczaki
• Kałamarnice
• Ośmiornice