Andy – najdłuższe góry na Ziemi
Czy można połączyć marzenia o wspinaczce wysokogórskiej z podróżą po lesie tropikalnym? A może kogoś interesuje wyprawa w miejsca, gdzie nie ma samochodów, bo zwyczajnie się nie sprawdzają? W Andach wszystko to jest możliwe – tutaj lasy tropikalne sąsiadują z zaśnieżonymi szczytami, a obok nowoczesnych miast znajdują się osady, których mieszkańcy nie mają i nie potrzebują aut.
Do dzisiaj nie wiadomo na pewno, skąd wzięła się nazwa „Andy”. Najczęściej przyjmuje się jej pochodzenie z języka Indian Keczua, od słowa „antisuyu” oznaczającego „wschodni region” – jedną z krain imperium Inków. Andy dzieli się najczęściej na trzy części. Andy Południowe, leżące na terenie Argentyny i Chile, Andy Środkowe w Peru i Boliwii oraz Andy Północne położone w Wenezueli, Kolumbii i Ekwadorze.
Najwyższym szczytem Andów jest Aconcagua (w języku Keczua oznacza to „Kamienny Strażnik”). Ma wysokość 6961 m n.p.m. i jest najwyższą górą półkuli południowej i zachodniej.
Geografia
Andy to długi i wąski łańcuch górski ciągnący się wzdłuż wybrzeża Oceanu Spokojnego – od Kanału Panamskiego na północy do Ziemi Ognistej na południu. Mają więc długość ponad 7000 km, co czyni je najdłuższym łańcuchem górskim na świecie.
Z tą rozciągłością silnie kontrastuje szerokość wynosząca przeciętnie 500 km (zmienia się w zakresie 200-700 km). Średnia wysokość wynosi ponad 4000 m, co czyni Andy drugimi najwyższymi górami świata.
Historia
Choć ich wygląd może temu przeczyć, Andy są górami bardzo starymi. Najstarsze skały tworzące je powstały ponad 500 mln lat temu, gdy Ameryka Południowa jeszcze praktycznie nie istniała. Właściwe góry zaczęły się tworzyć pod koniec triasu, gdy superkontynent Pangea zaczął się rozpadać na Laurazję i Gondwanę.
W jurze i kredzie kontynent południowoamerykański zaczął nasuwać się na płyty leżące na zachód od niego, skutkiem czego niewielkie jeszcze góry zaczęły wypiętrzać się coraz bardziej. Proces ten cały czas trwa – Andy z jednej strony ulegają erozji, ale z drugiej wciąż się wypiętrzają, dlatego mimo sędziwego wieku, nawet w skali geologicznej, znajdziemy tu szczyty skaliste, strome, z ostrymi graniami i krawędziami.
Wspomniane procesy przebiegają z różną intensywnością, dlatego Andy są bardzo zróżnicowane. Oprócz typowego krajobrazu alpejskiego znajdziemy tam szczyty wygładzone przez wiatr i deszcz, a także płaskowyże i doliny. Poza tym Andy leżą w obszarze tzw. „pacyficznego pierścienia ognia”, dlatego obserwuje się tu wysoką aktywność sejsmiczną.
W budowie Andów można zauważyć znaczny udział pokryw lawowych, często młodych. Znajduje się tu wiele wulkanów, z których na uwagę zasługują dwa. Jednym z nich jest Ojos del Salado (6893 m) – najwyższy szczyt Chile i najwyższy wulkan na świecie (choć wygasły); drugim zaś Llullaillaco (6739 m) – najwyższy czynny wulkan.
Klimat
Andy przebiegają południkowo przez kilka stref klimatycznych – od równikowego na północy po subpolarny na południu. To sprawia, że u ich podnóży panują bardzo różnorodne warunki. Wraz ze wzrostem wysokości klimat się ujednolica – staje się surowy i typowo górski. Na całej długości łańcucha występuje bardzo wyraźna piętrowość roślin.
W Andach Północnych klimat jest deszczowy i ciepły. Region ten znany jest z tego, że warunki zmieniają się tam drastycznie – np. tropikalne lasy deszczowe leżą zaledwie kilka kilometrów od pokrytego wiecznym śniegiem masywu Cotopaxi. Andy Środkowe cechuje klimat ciepły, ale suchy, zaś południowa część jest deszczowa i zimna.
Granica śniegu bardzo się zmienia w zależności od szerokości geograficznej. W Ekwadorze i Wenezueli znajduje się na wysokości 4500-4800 m, ale w suchych rejonach Peru – aż 5200 m. W miarę oddalania się od równika znacznie się obniża – do 4500 m na poziomie szczytu Aconcagua do zaledwie 300 m na południowym krańcu kontynentu.
W południowej części Andów znajduje się wiele jezior, często pochodzenia polodowcowego. Ponadto można tam napotkać wiele lodowców; największe z nich mają do 10 km długości. Poza tym w górach tych znajdują się źródła licznych rzek, w tym Amazonki, Rio Negro oraz ich licznych dopływów.
Roślinność
Andy stanowią solidną, skuteczną barierę ograniczającą wpływ mas powietrza znad Pacyfiku na obszary położone w głębi Ameryki Południowej. Dlatego roślinność po obu stronach gór jest zupełnie inna; efekt ten widać tym lepiej, im bardziej oddalimy się od równika.
Na północy Andów rosną wilgotne lasy równikowe, spotykane w zasadzie na całym ich obszarze – oczywiście tylko do pewnej wysokości. Od strony Pacyfiku wzdłuż wybrzeży rosną lasy namorzynowe. W Andach Środkowych lasy porastają wyłącznie wschodnią część gór; na zachodzie znajdują się pustynie, a także solniska porośnięte przez kaktusy i słonorośla. Dalej na południe od strony oceanu występują zarośla twardolistne, a na wschodniej stronie rozpoczynają się stepy. Na wyższych szerokościach spotyka się roślinność tundrową.
Ogólnie w całych Andach rośnie ok. 30 tys. gatunków roślin naczyniowych, z czego niemal połowa to endemity. Wiele z nich zostało rozprzestrzenionych przez człowieka, nierzadko po całej Ziemi, np. tytoń i ziemniaki. Ze względu na dawną i obecną aktywność wulkaniczną gleby w Andach, nawet na większych wysokościach, zawierają wiele substancji mineralnych, są bardzo żyzne, co sprzyja rozwojowi rolnictwa. Niestety, nierzadko łączy się to z niszczeniem miejscowej roślinności – obecnie lasy Andów zajmują tylko 10% swej pierwotnej powierzchni.
Fauna
Różnorodność roślin sprzyja bogactwu świata zwierzęcego. Andy są największą i najważniejszą na świecie ostoją płazów – żyje ich tutaj aż 1000 gatunków, z czego 2/3 to endemity regionu. Nigdzie indziej, nawet w lasach tropikalnych, nie spotyka się ich tylu. Poza tym żyje tutaj ponad 600 gatunków ssaków (13% to endemity) i ponad 1700 – ptaków (1/3 to endemity). Spotyka się też gady (600 gatunków, z czego niemal połowy nie spotyka się nigdzie indziej) oraz ponad 400 gatunków ryb.
Wiele powszechnie kojarzonych z Ameryką Południową zwierząt pochodzi właśnie z Andów. Są to na przykład alpaka, gwanako, lama i wikunia. Żyją to również takie znane zwierzęta jak tapir górski, pudu (jeden z najmniejszych jeleni świata) i niedźwiedź andyjski. Do najpospolitszych zwierząt należą koszatniczki, a z drapieżników często spotyka się pumy. Z ptaków charakterystyczne są kondory. U podnóży Andów żyją zwierzęta typowe dla danej strefy klimatycznej.
Ludzie w Andach
Andy odegrały ogromną rolę w kulturze i cywilizacji człowieka – zarówno w skali lokalnej, jak i całego globu. Już co najmniej 6 tys. lat temu u podnóży gór rozwijały się społeczności oparte na rolnictwie. Hodowano między innymi ziemniaki, kukurydzę, bawełnę i kawę. W górach zaś wydobywano surowce, choć na niewielką skalę.
Najlepiej rozwiniętą była cywilizacja Inków, której owocem były liczne drogi i wiadukty – niektóre z nich istnieją i służą ludziom do dzisiaj. O kunszcie dawnych budowniczych może świadczyć fakt, że między kamieniami, z których zbudowane są dzieła Inków, do dziś zdołały zapuścić korzenie jedynie nieliczne rośliny.
W XVI wieku w te tereny zaczęli masowo przybywać konkwistadorzy. Wykorzystali panującą tu skomplikowaną i delikatną sytuację polityczną oraz wojnę domową, a także własną przewagę techniczną, szybko podbijając terytorium Inków. Przy okazji niestety, chcąc osłabić potęgę ich państwa, przybysze masowo wybijali zwierzęta, przez co niemal doprowadzili do wyginięcia niektórych z nich. Części rdzennych mieszkańców udało się przetrwać na wyżej położonych terenach, w tym Indianie Keczua i Aymara.
W późniejszych latach rdzenna ludność wymieszała się z napływową, a Andy znalazły się na terytorium kilku krajów. Stosunkowo łagodny jak na górskie warunki klimat sprawił, że wiele andyjskich miast przekształciła się w wielkie metropolie. Bliżej równika nawet na wysokościach powyżej 3 tys. m można napotkać duże miasta, takie jak Bogota, Santiago czy Medellin. Godne uwagi jest ponad milionowe El Alto w Boliwii – leżąc na wysokości 4150 m, jest najwyżej położonym miastem na świecie.
Andy są poprzecinane licznymi drogami. Do miast prowadzą asfaltowe, ale ogromna większość to drogi gruntowe, dostępne praktycznie tylko dla pojazdów z napędem na cztery koła. W swoim czasie wiele krajów wyrażało chęć budowy kolei i dróg w poprzek Andów. Połączenia takie tworzy się do dzisiaj, głównie z myślą o transporcie towarów, gdyż ruch pasażerski odbywa się głównie samolotami.
W XIX w., zgodnie z duchem epoki, powstawały w Andach linie kolejowe. Wśród nich wyróżniała się Centralna Kolej Transandyjska na terenie Peru – najwyższa linia kolejowa świata, zaprojektowana przez polskiego inżyniera Ernesta Malinowskiego, która była pod wieloma względami nowatorskim osiągnięciem. Niestety utrzymanie tych tras jest trudne i kosztowne, dlatego większość z nich jest zamknięta lub używana wyłącznie w ruchu towarowym.
Znaczna część Andów oparła się jednak cywilizacji ze względu na trudne warunki terenowe. Dlatego w wielu miejscach – w rejonach górskich, gdzie trudno o dostęp do prądu i gdzie nie ma dobrej utwardzonych dróg – do transportu używa się lam i alpak, a także mułów i koni.
Szczegółowe dane
Andy w liczbach
- Długość łańcucha: ok. 7000 km
- Szerokość łańcucha: ok. 500 km
- Średnia wysokość: ok. 4000 m
- Najwyższy szczyty:
- Aconcagua – 6961 m
- Ojos del Salado – 6893 m
- Pissis – 6793 m
- Mercedario – 6770 m
- Huascaran – 6768 m
- Cerro Bonete – 6759 m
- Nevado Tres Cruces – 6758 m
- Llullaillaco – 6723 m
- Walther Penck – 6658 m
- Incahuasi – 6638 m
Andy – ciekawostki
- W Ekwadorze znajduje się szczyt Chimborazo (6263 m n.p.m.), który jest miejscem najbardziej odległym od środka Ziemi (o ponad 4000 m dalej niż Mount Everest).
- Niektóre gatunki lam, np. alpaka i gwanako, przetrwały do dziś tylko dlatego, że rdzenni mieszkańcy Andów przenieśli się ze stadami na duże wysokości, dokąd nie dali rady dotrzeć prześladujących ich hiszpańscy konkwistadorzy.
- Na Aconcagua znaleziono szkielet gwanako prawdopodobnie złożonego w ofierze przez Inków. Oznaczałoby to, że wchodzili oni na szczyt setki lat przed współczesnymi odkrywcami.
- Niektóre zwierzęta Andów, np. ocelot andyjski, są tak rzadkie i żyją na tak niedostępnym terenie, że do dzisiaj znane są z zaledwie kilku obserwacji i nielicznych zdjęć.
Polecamy
