Rzeka Kongo (Congo)

Rzeką, która od razu kojarzy się z Afryką, jest Nil. Ale jest jeszcze Kongo – krótsza, ale za to większa i do dziś tajemnicza. Niemal na całej długości płynie bowiem przez gęsty las, który do dziś znacznie utrudnia jej eksplorację. Dzięki temu w dorzeczu Konga do dziś żyją plemiona, które skutecznie opierają się cywilizacji, która w tych warunkach po prostu się nie sprawdza.

Kongo jest drugą pod względem długości rzeką Afryki, ale za to pierwszą pod względem przepływu. Jest też prawdopodobnie najgłębszą rzeką świata – największa zmierzona głębokość wynosi 220 m. Na górnym biegu Kongo nazywana jest Lualaba – łączy się ona z jeszcze inną rzeką, Chambeshi. Cały system Kongo-Lualaba-Chambeshi mierzy ok. 4700 km, co czyni go 9 najdłuższą rzeką świata. Jeśli zaś liczyć jedynie właściwą rzekę Kongo (łącznie z Lualaba), jej długość wynosi 4370 km, co w światowym rankingu daje jej 11. miejsce.

Pochodzenie nazwy

Nazwa rzeki pochodzi od królestwa Kongo założone przez jeden z ludów Bantu i istniejące jeszcze w XX w. Słowo to stało się synonimem największej rzeki przepływającej przez to terytorium. Brytyjscy uczeni, którzy mieli największy wkład w badanie historii i geografii Afryki, rozpowszechnili tę nazwę na całym świecie i obecnie jest ona powszechnie używaną. W literaturze anglojęzycznej i niemieckojęzycznej była zawsze używana jako jedyna.

W wielu krajach Kongo była jednak znana jako Zair. Jest to portugalski zapis słowa „nzere”, które w języku ludu Kongo oznaczało po prostu rzekę. Nazwa ta przyjęła się także w Hiszpanii i Francji – krajach konkurujących z Wielką Brytanią w okresie podbojów kolonialnych. Jako że w Polsce aż do II wojny światowej język francuski był popularniejszy od angielskiego, przyjęła się w naszym języku nazwa „Zair”, która była powszechnie używana aż do końca XX w.

Przebieg

Kongo jest jedną z największych rzek na świecie. Zlewisko rzeki ma powierzchnię ponad 4 mln km², czyli więcej niż cały Półwysep Indyjski – jest to trzecie pod względem powierzchni zlewisko rzeki na Ziemi. Przy ujściu rzeka ma średni przepływ 41 tys. m³/s – większy ma tylko Amazonka. Z racji tego, że dwukrotnie przecina równik, na jakiejś jej części panuje pora deszczowa, dlatego przepływ jest stabilny przez cały rok.

Źródła Kongo znajdują się w górach. Jej początkiem jest rzeka Chambeshi w Zambii. W górnej części nosi nazwę Lualaba – kieruje się ona na północ. Na tym odcinku występują liczne bystrza. Później, za miastem Bukama, staje się żeglowna.

W okolicy miasta Kongolo zaczyna się szereg wodospadów znanych jako „Wrota Piekieł”. Na tym odcinku koryto Lualaby jest silnie zwężone, a woda osiąga ogromną prędkość, przepływając między skałami z piaskowca, pokonując liczne progi i wodospady. Ten odcinek ciągnie się aż do miasta Kindu i płynie spokojnie do progów skalnych przed miastem Kisangani. Tam, na ok. 100-kilometrowym odcinku znajduje się 7 wodospadów (łączna różnica poziomów wynosi 61 m), zwanych Wodospadami Stanleya. Od tego momentu rzeka zmienia nazwę na Kongo.

Od Wodospadów Stanleya Kongo skręca na zachód i płynie szerokim łukiem w stronę południa. Rzeka jest na tym odcinku żeglowna, chociaż utrudniają to „pływające wyspy” złożone z niesionych prądem pni i fragmentów roślin. Następnie rzeka płynie wzdłuż granicy kraju do miejsca, gdzie naprzeciw siebie leżą dwa miasta – Brazzavile (stolica Konga) i Kinszasa (stolica Demokratycznej Republiki Konga).

Od Brazzaville i Kinszasy Kongo przestaje być żeglowna z uwagi na szereg progów wodnych zwanych Wodospadami Livingstone’a. Odcinek ten mierzy aż 350 km. Wodospady Livingstone’a to największa na świecie bariera rzeczna, jeśli wziąć pod uwagę wielkość przepływającej wody (Amazonka jest większa, ale nie napotyka się tam na takie przeszkody).

Następnie Kongo dopływa do Matadi, miasta położonego ok. 130 km od ujścia. W mieście tym mieści się największy port morski Republiki Konga – sama rzeka ma w tym miejscu nawet 20 km szerokości. W tym miejscu również zaczyna się estuarium, a rzeka płynie wzdłuż granicy z Angolą. Po drodze znajdują się jeszcze trzy porty morskie oraz małe miasteczko Muanda, które jest uznawane za miejsce ujścia Kongo do morza. Mówienie jednak, że Kongo uchodzi do Atlantyku w Muandzie, to nadużycie, biorąc pod uwagę, że rzeka ma tam szerokość znacznie większą niż miasteczko.

Rzeka Kongo i ludzie

Kongo i jej dorzecze znajdują się w ogromnej, żyznej i porośniętej bujnym lasem kotlinie. Dlatego od tysięcy lat nad jej brzegami osiadały liczne plemiona, aczkolwiek większość z nich szybko zmieniała miejsce pobytu i nie tworzyły trwałych ośrodków cywilizacji. Jedynie w dolnym biegu rzeki w XIV w. powstało królestwo Kongo, które trwało przez ok. 300 lat.

W XVII w. kraj ten padł ofiarą najazdów i krwawej wojny domowej, która ustała po tym, kiedy krainę tę chcieli podbić Portugalczycy. Królestwo Konga jeszcze wiele lat, choć mocno osłabione. Dopiero w 1914 r. władza królewska ostatecznie upadła, a kraina stała się portugalską kolonią.

Europejczykom rzeka stała się znana, gdy w 1492 r. portugalski żeglarz Diogo Cao poszukiwał innej niż Marco Polo drogi do Indii. Wierzył on w mityczny kraj Księdza Jana, a słyszał, że w głębi znajduje się potężne królestwo (chodziło oczywiście o Królestwo Konga, które wówczas istotnie było największą potęgą w rejonie). Nakazał swoim ludziom wbić kamienny słup w pobliżu ujścia rzeki – jego fragmenty zachowały się do dziś – po czym pożeglował w górę Kongo, ale zatrzymały go Wodospady Livingstone’a.

Po 9 latach przybyła w to miejsce kolejna ekspedycja, której zamiarem było założenie kolonii. Jej mieszkańcy zostali zdziesiątkowani przez zarazę, a ci, którzy ocaleli, spotkali się z władzami Królestwa Konga. Tak rozpoczął się handel z Europą.

Aby opłacić przywożone ze Starego Świata dobra, władcy królestwa płacili żywym towarem –Kongo stało się najważniejszym dostawcą niewolników dla Portugalczyków. Handel niewolnikami stał się głównym źródłem dochodów państwa – tak sytuacja utrzymywała się tam przez setki lat, co spowodowało, że stosunki z tubylcami stały się wrogie, a badacze nie mogli udawać się w górę rzeki.

Dopiero w XIX w. Brytyjczycy rozpoczęli intensywne badania Afryki. Rywalizowali z nimi Niemcy. Kolejne ekspedycje z tych krajów przywoziły wiele cennych informacji o zwierzętach, roślinach i tubylcach. W 1871 r. Henry Stanley wyruszył do Afryki, by odnaleźć uznanego za zaginionego Davida Livingstone’a. Stanley postanowił kontynuować dzieło badacza i samodzielnie zorganizował ekspedycję mającą na celu znalezienie źródła Konga.

Wyprawa była niewiarygodnie niebezpieczna – Stanley wspominał, że 24 razy brał udział w dużych bitwach z ludożerczymi plemionami, a mniejszych starć były wręcz setki. Wreszcie, po pokonaniu ponad 11 tys. km, udowodnił, że Nil i Kongo mają zupełnie różne źródła, a także, że Lualaba to górny bieg Konga.

Obecnie na terenie dawnych kolonii powstały dwa państwa – Kongo i Demokratyczna Republika Konga. Oba te kraje stanowią niezwykłą mieszaninę kultur różnych plemion, co jednak często jest przyczyną konfliktów i wojen domowych. Toczą się one między różnymi plemionami, a obiektem zwaśnionych stron bywa każdy pretekst, np. dostęp do pastwisk.

W 1868 r. niemiecki przyrodnik Georg Schweinfurth jako pierwszy biały człowiek ujrzał Pigmejów z plemienia Mbuti żyjących w lasach po północnej stronie Konga. Plemię to do dziś jako jedyne skutecznie oparło się wpływom nowoczesnej cywilizacji, mimo że okazjonalnie mają z nią kontakt. Żyją w taki sam sposób, jak ich przodkowie przed setkami lat.

Gospodarka

Kongo praktycznie przez cały obszar płynie przez gęsty las, co uniemożliwia transport towarów lądem. Rzeka ma więc ogromne znaczenie dla żeglugi – jedynie w miejscach, gdzie z powodu wodospadów ruch statków nie jest możliwy, wzdłuż niej istnieją linie kolejowe. Łączna długość zdatnych do żeglugi odcinków Konga i jej dopływów przekracza 12 tys. km.

Żegluga w środkowym biegu jest dziś utrudniona również z powodu stopniowego zarastania dna. Dawniej w rzece żyły licznie hipopotamy, które wyjadały roślinność. Kiedy liczebność hipopotamów zmalała, okazało się, że utrzymanie szlaków w dobrym stanie przekracza możliwości kraju.

W Matadi, w dolnym biegu rzeki, istnieje zespół dwóch elektrowni, które produkując moc wystarczającą do zaspokojenia potrzeb energetycznych całej Demokratycznej Republiki Konga. Istnieją plany powiększenia zespołu elektrowni na całą szerokość rzeki – tak powstałby zespół turbin, który mógłby zaopatrywać w prąd całą Afrykę na południe od Sahary.

Nad Kongo zbudowano jedynie dwa mosty – jeden z Kongolo, a drugi w Matadi. Na całej długości istnieje za to wiele przepraw promowych. Najbardziej obciążoną jest ta łącząca Brazzaville i Kinszasę. Wiele promów pływa także po dopływach Konga. Dokładnej ich liczby nie da się ustalić. W większych miastach są to duże statki zdolne do przewożenia nawet wagonów kolejowych; gdzie indziej są to zaledwie niewielkie łodzie służące jedynie ludziom.

Szczegółowe dane

Rzeka Kongo

• Długość (Lualaba i Kongo): 4370 km
• Maksymalna głębokość: 220 m
• Przepływ:
  • Minimalny: 23 tys. m³/s
  • Średni 41 tys. m³/s
  • Maksymalny: 75 tys. m³/s
• Powierzchnia zlewiska: 4 014 500 km²

Rzeka Kongo – ciekawostki

• Od członków plemienia Mbuti pochodzą opowieści o Mokele-Mbembe – tajemniczym stworzeniu mającym zamieszkiwać lasy w dorzeczu Konga. Przypuszcza się, że Mbuti nazywają tak słonie lub nosorożce, z którymi zwykle nie mają do czynienia, a które czasem błądzą po terenach, na których zwykle się ich nie spotyka.
• Kingo to jedyna duża rzeka przecinająca równik dwukrotnie.
• Brazzaville i Kinszasa to jedyny przypadek na świecie, gdzie dwie stolice państw leżą dokładnie naprzeciw siebie, na przeciwnych brzegach rzeki.

Polecamy

• Podróże DinoAnimals
• Parki Narodowe
• Wodospady
• Jeziora
• Góry
• Rzeki
• Morza