Morze Kaspijskie: zadziwiający akwen sprzeczności

Morze Kaspijskie jest największym bezodpływowym i śródlądowym zbiornikiem wody na Ziemi. Starożytni nazywali je oceanem z uwagi na jego wielkość i zasolenie. Współczesność przyniosła dyskusje nad klasyfikacją (morze czy jezioro), problemy z prawami do użytkowania oraz olbrzymie zagrożenie środowiska w wyniku pośredniej i bezpośredniej antropopresji.

Lokalizacja

Morze Kaspijskie zlokalizowane jest na umownej granicy Europy i Azji. Wokół zbiornika położone są tereny pięciu państw:

• Rosja (na północnym – zachodzie)
• Azerbejdżan (na zachodzie)
• Iran (na południu)
• Turkmenistan (na południowym wschodzie)
• Kazachstan (na północnym – wschodzie).

Położenie na umownej granicy dwóch kontynentów ma swoje konsekwencje w ukształtowaniu terenu w otoczeniu akwenu. Bezpośrednie sąsiedztwo to depresja morza kaspijskiego. Na zachód od niej znajdują się zbocza Kaukazu, w kierunku wschodnim rozciąga się rozległy step Azji Środkowej. Północną część zbiornika otacza Nizina Nadkaspijska z deltą największego dopływu – Wołgi.

Co sprawiło że jest unikalne?

Współcześnie Morze Kaspijskie nie ma bezpośredniego połączenia z żadnym innym akwenem na kuli ziemskiej. W odległej przeszłości sprzed milionów lat razem z Morzem Czarnym i jeziorami Namak i Urmia stanowiło część dużego Oceanu Tetydy. Zbiornik stał się śródlądowy około 5,5 mln lat temu w wyniku procesów tektonicznych oraz obniżenia poziomu wód.

Drugim ważnym czynnikiem wpływającym na charakter zbiornika jest dostarczanie potężnych ilości wody przez rzeki przy jednoczesnym braku odpływu. Jedynym procesem, który pozwala na „pozbycie się” nadmiaru dostarczanej wody jest parowanie. Ma to swoje poważne konsekwencje dla ekosystemu Morza Kaspijskiego. Słony w przeszłości zbiornik jest zasilany wyłącznie przez wody słodkie. W efekcie zasolenie w północnej części akwenu kształtuje się na poziomie około 1 %, z kolei w południowej części dochodzi do 30 %.

Warunki życia w Morzu Kaspijskim znacznie się od siebie różnią w poszczególnych jego częściach. Północnym akwen jest bardzo płytki, bowiem jego głębokość kształtuje się na poziomie 5-6 m. W środkowej części głębokość znacznie się zwiększa – dochodząc do 190 m. Największe głębokości znajdziemy w południowej części akwenu. Dochodzą one do poziomu 1 025 m – tym samym stawiając akwen drugim po jeziorze Bajkał (-1 180m) najgłębszym naturalnym zagłębieniem na lądzie.

Połączenie trzech powyższych cech: braku odpływu i wymiany wód z innymi słonymi akwenami oraz niewielkim zasoleniem w północnej części spowodowało, że jest klasyfikowane jako jezioro. Dyskusje nad klasyfikacją akwenu jako morze bądź jezioro ma swoje skutki legislacyjne w kwestii prawa do użytkowania przez państwa sąsiadujące.

Po ponad 20 latach dyskusji i sporów między krajami ościennymi 12 sierpnia 2018 r. na piątym Szczycie Kaspijskim podpisano „Konwencję o statusie prawnym Morza Kaspijskiego”. Ustalono w niej, że powierzchnia i wody akwenu są morzem. Co to oznacza w praktyce? Prawo do eksploatacji zasobów mineralnych w wodach terytorialnych o szerokości około 27 km od brzegu.

Z kolei strefy połowów ryb przez państwa nadbrzeżne mają w przybliżeniu szerokość 46 km. Pozostała część akwenu to wody neutralne przez które możliwe są m.in. transporty wojskowe. Jednocześnie porozumienie zabrania krajom niemającym dostępu do brzegu prowadzenia operacji wojskowych na akwenie.

Zawarte porozumienie reguluje gospodarowanie wodami pozostawiając otwartą kwestie eksploatacji dna morskiego. Ze względu na istniejące tam złoża ropy i gazu oraz potencjalny szlak transportowy ropy i gazu z Azji Środkowej to właśnie dno ma znaczenie strategiczne. Zasady gospodarowania dnem mają zostać uregulowane w umowach dwustronnych.

Konsekwencją obecności licznych dopływów i braku odpływu jest także silna antropopresja. Niesione przez rzeki substancje biogenne zmieniają żyzność obszaru i znacząco wpływają na funkcjonowanie ekosystemu morskiego. Niebagatelnym źródłem zanieczyszczeń są tereny zurbanizowane rozmieszczone zarówno wzdłuż rzek (w tym Wołgi) jak aglomeracje położone nad Morzem Kaspijskim.

Drugim poważnym czynnikiem stwarzającym zagrożenie dla akwenu jest eksploatacja złóż paliw kopalnych (głównie ropy naftowej) w tym rejonie. Przykładem realnego zagrożenia może być wyspa Vulf, na której liczba występujących ptaków morskich znacznie spadła w skutek oddziaływać przemysły petrochemicznego. Istniejące i planowane rurociągi naftowe i gazowe znacząco zwiększają zagrożenie dla środowiska przyrodniczego.

Klimat

Warunki klimatyczne wokół jeziora są skrajnie różne. Brzegi północny i wschodni odznacza się zimnym i suchym klimatem kontynentalnym. Z kolei południowe i zachodnie wybrzeże otoczone jest górami z dużymi opadami atmosferycznymi i wyższymi temperaturami. Tak duże zróżnicowanie doprowadziło do dużej bioróżnorodności w rejonie Morza Kaspijskiego.

Hydrologia

Poziom wód w akwenie jest uzależniony wielkości przepływów w jej dopływach, z których najważniejszym jest Wołga. Z kolej na wielkość poziomu wód wprowadzanych przez Wołgę mają opady w jej rozległym zlewisku. Łączna suma wody w postaci deszczu lub śniegu jaka spadnie w ciągu roku jest ściśle uzależniona od warunków atmosferycznych na Północnym Atlantyku, czyli tysiące kilometrów od Morza Kaspijskiego.

Na przestrzeni wieków obserwowano znaczne zmiany poziomu wód układające się w długie cykle. Przykładowo w latach 1929 – 1977 poziom wód spadał, po czym do roku 1995 stopniowo się podnosił. Od połowy lat 90-tych XX w. obserwowane są obecnie mniejsze wahania wód.

Fauna i flora

Świat roślin i zwierząt Morza Kaspijskiego to przede wszystkim organizmy związane z wodą. Patrząc całościowo na obszar nie można pominąć gatunków lądowych żyjących na wyspach oraz strefie przybrzeżnej okresowo zalewanej w związku z wahaniami poziomu wód.

Ekosystemy wodne

Flora

W pierwszej połowie lat 90-tych XX w. w strefach przybrzeżnych występowały rzadkie gatunki roślinności wodnej przystosowanej do stopnia zasolenia zbiornika. W latach 1994 – 1996 liczba siedlisk została znacznie ograniczona przypuszczalnie w skutek podniesienia się poziomu wód braku w dostępie do materiału siewnego w nowopowstałych przybrzeżnych lagunach i zbiornikach wodnych.

Fauna

Odcięcie akwenu przed milionami lat od pozostałych mórz i oceanów globu przyczyniło się do występowania licznej grupy gatunków endemicznych. W zlewni Morza Kaspijskiego żyje 160 gatunków ryb należących do kilkudziesięciu rodzajów. Z licznej ichtiofauny 62 % jest endemitami (rodzaje Anatirostrum, Caspiomyzon, Chasar  oraz Hyrcanogobius).

Do rodzimych gatunków, które występują poza zlewnią Morza Kaspijskiego należą: karaś, karp, leszcz, płoć, szczupak okoń i sandacz. Do akwenu zostało wpuszczonych około 30 gatunków naturalnie występujących w innych częściach globu.

Najliczniejszymi rodzinami wśród ryb są: babkowate (35 gatunków i podgatunków), karpiowate (32) i śledziowate (22). Jednakże to nie z nich słynie Morze Kaspijskie. Prawdziwym towarem rozpoznawczym i eksportowym stały się tu jesiotry reprezentowane przez sześć gatunków: rosyjski, szyp, kaspijski, sterlet, siewruga (znany także jako gwiaździsty) oraz bieługa.

Kawior pozyskiwany z tych ryb jest jednym z najbardziej pożądanych na świecie, a jego cena i popyt na niego spowodowała wyczerpanie się części historycznych łowisk i stanowi zagrożenie dalszej egzystencji populacji. Z tego względu podjęto działania zmierzające do ograniczenia ilości połowów.

Świat zwierzęcy akwenu to nie tylko ryby. Spotykamy tu małże takie jak sercówka pospolita znaną z bałtyckich plaż czy racicznicę zmienną pochodzącą z terenu zbiornika a inwazyjną w Europie.

Do endemicznych gatunków reprezentujących inne grupy kręgowców należą jeden z podgatunków mewy białogłowej, czy nerpa kaspijska będąca przedstawicielem fok. Obszary sąsiadujące zamieszkuje żółw kaspijski będący gatunkiem słodkowodnym.

W przeszłości występowały tu także większe ssaki. Badania archeologiczne potwierdziły występowanie delfinów, morświnów oraz wielorybów.

Ekosystemy lądowe

Mówiąc o akwenach pierwsze skojarzenie dotyczy organizmów wodnych. Jednak w przypadku Morza Kaspijskiego nie można pominąć przedstawicieli fauny i flory żyjących w strefie przybrzeżnej, deltach rzek oraz na wyspach.

Flora

Rzadkie i endemiczne gatunki lądowe występują w obszarze delty rzeki Wołgi. Występuje tu aldrowanda pęcherzykowata – roślina wodna należąca do rodziny rosiczkowatych odżywiająca się zooplanktonem, a niekiedy larwami komarów i mikroskopijnym narybkiem. Drugim przykładem jest endemiczny gatunek lotosu (Nelumbo caspica).

Siedliskiem z bogactwem roślin endemicznych są lasy łęgowe w delcie rzeki Samur. Dotychczas oznaczono tu 11 gatunków cennych przyrodniczo, w tym liany pamiętające czasy trzeciorzędu.

Linia brzegowa stanowi ostoję roślin charakterystycznych dla luźnych piasków pustynnych Azji centralnej.

Czynniki ograniczające występowania roślin można podzielić na naturalne oraz pochodzenia antropogenicznego. Do pierwszej grupy zaliczymy brak równowagi hydrologicznej w deltach i znaczące zmiany poziomu wód akwenu.

Drugim poważnym czynnikiem wpływającym na obecność gatunków roślin na tym obszarze są zanieczyszczenia wód pochodzące z terenów zurbanizowanych wzdłuż rzek oraz rekultywacją gruntów zdegradowanych w wyniku działalności człowieka.

Fauna

Z rejonu Morza Kaspijskiego pochodzą żółwie śródziemnomorski (Testudo graeca buxtoni) oraz stepowy (Testudo horsfieldii).

Tereny te zamieszkiwane są przez duże koty: geparda oraz lamparta perskiego. W nieodległej przeszłości żyły tu także tygrysy kaspijskie (wyparły w latach 70-tych XX wieku), oraz lew azjatycki.

Z kolei na największej z wysp można spotkać swobodnie przemieszczające się gazele.

Co warto zobaczyć?

Zróżnicowane przyrodnicze, bogate złoża naturalne i długa historia obecności człowieka na tym terenie sprawiły, że znajdziemy w rejonie wiele obiektów wartych zobaczenia.

Baku

Historia osadnictwa współczesnej stolicy Azerbejdżanu sięga do epoki kamienia łupanego. To otoczone pustyniami miasto na swoim terenie ma mnóstwo zadbanych terenów zieleni. W mieście znajdziemy ciekawe obiekty architektoniczne.

Począwszy od wpisanego na listę UNESCO średniowiecznego Starego Miasta Iczeri-Szeher z Meczetem Muhammada (Złamaną Wieżą), Meczetem Piątkowym, Pałacem szachów Szyrwanu, Basztą Dziewiczą, po Muzeum Historii Azerbejdżanu i Świątynię Ognia Ateszgah w Surachanach po Meczet Taza Pir z początku XX wieku. Całość dopełniają nowoczesne przeszklone „drapacze chmur”: Flame Tower, Azersu Tower, SOFAZ Tower czy modernistyczny budynek Centrum Kulturalne Hejdara Alijewa.

Neft Daşlari

Miasto wybudowane zostało na rozkaz Stalina na przełomie lat 40-stych i 50-tych XX w. Położone jest 100 km na wschód od Baku oraz 55 km od stałego lądu. W rzeczywistości to największy na świecie kompleks wiertniczy na morzu. Na jego terenie znajdziemy pełną infrastrukturę, w tym: boisko, meczet, kino, piekarnię, bibliotekę, niewielki park i kilka sklepów.

W roku 2008 zamieszkane było przez 2 tysiące ludzi pracujących na platformie. Współcześnie infrastruktura podlega silnemu procesowi dewastacji i nie wszystkie części miasta są możliwe do zwiedzania. Przykładowo w 2015 r. wydarzył się wypadek, w którym zaginęło kilka osób, a część budynków mieszkalnych wpadła do wód akwenu.

Sari

Miasto położone na południowym brzegu akwenu. Obecnie stanowi stolicę irańskiego regionu Mazandaran, a przed krótki okres swojej historii pełniła rolę stolicy państwa. Jest bardzo ważnym ośrodkiem kulturalnym w Iranie.

Większość dziedzictwa kulturowego i starożytnych zabytków uległo zniszczeniom przez  trzęsienia ziemi i inne kataklizmy. Mimo to warto obejrzeć zabytki: Kolbadi House i Dom Ramedani, prehistoryczne stanowiska archeologiczne: Hutto (7 tysięcy lat p.n.e.), jaskinia Kamarband (9 tysięcy lat p.n.e.); wieżę zegarową na Placu Zegara (Meydan-e-Sa’at), a także wieżę Resket i kompleks pałacowy Farahabad.

Astrachań

Rosyjskie miasto położone na 11 wyspach w delcie rzeki Wołgi. Należy do najstarszych centrów ekonomicznych i kulturalnych w tym regionie. Miasto znane od początku XIII wieku jako warowny gród tatarski. Do ważniejszych obiektów wartych zobaczenia należą: kreml z XVI i XVII w., sobory Zaśnięcia Matki Bożej (XVIII w.) oraz Trójcy Świętej (XVII/XVIII w.) oraz wybudowany w XXI w. Astrachański Państwowy Teatr Opery i Baletu.

Atyrau

Miasto w Kazachstanie do 1991 r. znane jako Guryev. Jest stolicą rejonu Atyrau. Zlokalizowane w delcie rzeki Ural. Cechą wyróżniającą jest fakt, że jest położone zarówno w Azji jak i Europie. Tereny miejskie z brzegów azjatyckiego i europejskiego połączone są mostami.

Pierwszy żelbetonowy most prze rzekę Ural oddano do użytku 28 sierpnia 1965 r. Ma on 259 metrów długości i 10 metrów wysokości. Łączy Satpayev Avenue i Abay Street. Na prawym europejskim wybrzeżu przy Alei Satpajewa zlokalizowane są siedziby burmistrza oraz gubernatora.

Z początkiem nowego tysiąclecie w 2001 r. wybudowano wiszący most dla pieszych o długości 551 m. Znajduje się on w Księdze Rekordów Guinessa jako najdłuższy most dla pieszych na świecie. Z jego centralnej części roztacza się wspaniała panorama na okolice.

Z kolei w 2009 r. Otwarto Sultan Beibars – czteropasmowy most o przepustowości 5-7 tys. samochodów dziennie. Obiekt ma długość 380,74 m i szerokości 22 metrów. Szerokość jezdni wynosi 16 metrów plus dwie ścieżki piesze o długości 2,5 metra każda.

Na terenie miasta warto zobaczyć: Sobór; Pomnik Isataya i Makhambeta; Meczet Manjali.

Derbent

Jest to najbardziej na południe wysunięte miasto w Rosji. Malownicze położone pomiędzy Morzem Kaspijskim, Kaukazem, stepami Eurazji i płaskowyżem irańskim. Jednocześnie jest to bardzo stare miasto z poświadczonym istnieniem w dokumentach pochodzących z VIII w. p.n.e. Długa historia, strategiczne położenie oraz zmiany narodów panujących sprawiły, że Derbent przypomina ogromne muzeum.

Najbardziej spektakularnym zabytkiem są fortyfikacje składające się z cytadeli Naryn-Kala, dwóch długich murów łączących ją z Morzem Kaspijskim oraz Dagh -Bary biegnącej z miasta w kierunku Kaukazu. Cały kompleks został wpisany w 2003 r. na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Szczegółowe dane

Morze Kaspijskie

• Jest to największy śródlądowy zbiornik wodny o powierzchni 362 tysięcy km² (w latach 30 XX w. wynosiła ponad 440 tys. km2), a więc większy od terenu Polski (312 tys. km²).
• Objętość zgromadzonej w niej wody to objętość 78 200 – 90 000 km³, czyli ponad 40 % wszystkich wód zgromadzonych w jeziorach na kuli ziemskiej.
• O wielkości akwenu świadczą także:
  • maksymalna długość zbiornika: max. 1 030 km
  • max. szerokość 435 km.
  • długość wybrzeża wynosi około 7 000 km
  • maksymalna głębokość: 1025 m
  • średnia głębokość: 211 m
  • Liczba wysp: 26

Morze Kaspijskie – ciekawostki

• Zbiornik położony jest depresji Morza Kaspijskiego 28 m poniżej poziomu morza.
• Nazwa akwenu wywodzi się od starożytnego ludu Kaspów, który w I tysiącleciu p.n.e. zamieszkiwał południowo – zachodnie krańce morza.
• Morze Kaspijskie stanowi od 40 do 44% wszystkich wód jeziornych na Ziemi.
• Akwen zawiera około 3,5 razy więcej wody niż łącznie pięć Wielkich Jezior w Ameryce Północnej.
• Do akwenu wpada ponad 130 rzek, przy czym największe to Wołga (80% objętości wód) Ural i Kura.
• Morze Kaspijskie ma kilkadziesiąt małych wysp części o łącznej powierzchni 2000 km². Największa z nich to Ogurja Ada o długości 37 km. Większość z wysp z uwagi na wielkość jest niezamieszkała przez ludzi, za to pełnią ważną rolę jako miejsce życia dla ptaków.
• Najstarsze ślady obecności przodków człowieka znalezione w rejonie Morza Kaspijskiego na terenie Gruzji pochodzą sprzed 1,8 mln lat i należą do przedstawicieli Homo erectus lub Homo ergaster.
• Odkrycie szczątków neandertalczyka na południe od akwenu świadczą o zamieszkanie rejonu przez ludzi około 11 000 lat temu.
• Rejon Morza Kaspijskiego jest bardzo bogaty w złoża ropy znane już od
  X wieku. Współcześnie na tym terenie są liczne platformy wiertnicze zlokalizowane zarówna na morzu jak i na lądzie, a rejon akwenu jest jednym z ważniejszych miejsc wydobycia ropy w skali świata.
• Pomimo braku odpływów rejon zbiornika jest połączony z innymi morzami: Bałtyckim, Białym, Azowskim i Czarnym za pośrednictwem systemu rzek i kanałów. Do głównych i nowoczesnych systemów kanałów należą Wołga-Bałtycka Droga Wodna i kanał Wołga-Don.

Polecamy

• Podróże DinoAnimals
• Parki Narodowe
• Wodospady
• Jeziora
• Góry