Ślimaki, brzuchonogi (Gastropoda)

Opanowały cały świat, są w wodzie i na lądzie, piękne i odrażające. Mimo ogromnej różnorodności ślimaki nie cieszą się wielką sympatią. Większość ludzi może, co najwyżej, się ich obawiać jednak ich umiejętność przetrwania w najróżniejszych warunkach stawia je wyżej od człowieka.

Klasyfikacja

• Królestwo: zwierzęta
• Typ: mięczaki
• Gromada: ślimaki

Występowanie

Łatwiej wymienić, gdzie NIE występują. Na pewno nie spotkamy ich w Arktyce, ani na Antarktydzie. Poza tymi regionami ślimaki są wszędzie. Najlepiej poznano odmiany lądowe, jednak bardzo duży procent gatunków preferuje środowisko wodne (słodkowodne i morskie). Jak widać, ślimaki nie opanowały tylko przestrzeni powietrznej.

W środowisku, w którym nie ma wystarczającej ilości węglanu wapnia muszla ślimaka może być bardzo twarda. Gatunki żyjące w otoczeniu kwaśnym posiadają natomiast cienką, praktycznie prześwitującą muszlę. Niektóre ślimaki (Xerocrassa seetzeni, Sphincterochila boissieri) są bardzo dobrze przystosowane do warunków pustynnych, jeszcze inne dobrze czuja się na skalistych wybrzeżach, w jaskiniach czy w rowach oceanicznych.

Charakterystyka

Wygląd

We wczesnym rozwoju ślimaki przechodzą torsję (obrócenie worka trzewiowego względem nogi i głowy o 180^o), przez co organizm staje się asymetryczny, przy czym większy wzrost zaobserwowano z lewej strony ciała. Prowadzi to do utraty organów po drugiej stronie. Skutkiem torsji jest również skierowanie odbytu do przodu ciała.

Ślimaki mają zazwyczaj dobrze rozwiniętą głowę oraz 2 lub 4 macki (czułki) spełniające rolę organu zmysłowego wyposażonego w oczy. Do przemieszczania służy im brzuch i noga zarazem, stąd alternatywna nazwa ślimaków – brzuchonogi.

Muszla

Większość ślimaków posiada muszlę, która może być spiralna lub zwinięta. Forma spiralna z reguły ma otwór z prawej strony. Wiele gatunków posiada wieczko, pełniące funkcję zabezpieczającą wnętrze muszli. Można powiedzieć, że są to swoistego rodzaju drzwi. Jest ono z reguły wykonane z wapnia. U ślimaków lądowych muszla jest mniejsza lub nie ma jej w ogóle, co znacznie usprawnia poruszanie się.

Ślimaki rodzą się z tzw. muszlą embrionalną. Muszla w przypadku ślimaka stanowi jego szkielet zewnętrzny, który pełni głównie funkcję ochronną, nie podporową. U niektórych ślimaków muszla zanika z wiekiem, lub ulega znacznej redukcji.

Cechą charakterystyczną ślimaków morskich jest ich intensywne ubarwienie. Nie pełni ono jednak funkcji estetycznej. Ślimak w ten sposób daje do zrozumienia, że jest trujący lub może ukłuć. Dzięki specyficznej kolorystyce łatwiej mu się zakamuflować pośród jasnych gąbek i wodorostów. Niektóre ślimaki morskie posiadają po bokach ciała specjalne wyrostki zawierające część gruczołu trawiennego, zwanego uchyłkiem.

Zmysły

Ślimaki posiadają węch, wzrok i narząd równowagi (statocystę). Nie posiadają słuchu. U ślimaków lądowych (muszlowych i nagich) narządy węchowe znajdujące się na końcach 4 czułek są najważniejszym organem zmysłowym. U ślimaków morskich tyłoskrzelnych występują specjalne organy chemosensoryczne w postaci „rogów”, odpowiedzialne za rozróżnianie substancji chemicznych (smak, zapach).

U ślimaków lądowych muszlowych i nagich oczy nie są bardzo potrzebne, ponieważ zwierzęta te prowadzą z reguły nocny tryb życia.

Anatomia

W ciele ślimaka istnieje obwodowy oraz ośrodkowy układ nerwowy. Ośrodkowy układ nerwowy składa się ze zwoju i połączonych z nim komórek nerwowych.

Początek układu pokarmowego – tarka umieszczona w jamie gębowej – jest przystosowana do określonego rodzaju pożywienia. Najprostsze ślimaki – skałoczepy i słuchotki (Haliotidae) – są roślinożerne, a ich twarde tarki są dostosowane do rozcierania wodorostów na skałach. Sporo gatunków morskich jest kopaczami, zatem ich aparaty gębowe bardzo się wydłużają (kształt syfonu), aby zwierzę mogło zaczerpnąć lub ”testować” otoczenie.

Czasem w muszli występuje specjalny kanał, który jest dostosowany do wydłużonej struktury powstałej na głowie ślimaka. Dzięki takiej budowie aparatu gębowego ślimak jest w stanie wykrywać ofiary z pewnej odległości.

Osobniki posiadające „syfon” zaliczają się do gatunków drapieżnych lub padlinożernych.

Prawie wszystkie ślimaki morskie oddychają przez skrzela, ale wiele gatunków słodkowodnych i większość lądowych posiada płuca. Grupa ślimaków nagoskrzelnych posiada skrzela wyglądające jak barwne firany. Uważa się, że niektóre ślimaki z tego rodzaju oddycha bezpośrednio przez skórę.

Ślimaki posiadają otwarty układ krwionośny. Oznacza to, że krew wylewa się do jam ciała, dostarczając w ten sposób składniki odżywcze i tlen. Krew wylewająca się w taki sposób nosi nazwę hemolimfy.

Układ wydalniczy składa się z cewkowatego nefrydium, produkującego amoniak i kwas moczowy, czyli zbędne produkty przemiany materii, które ma za zadanie wydalić na zewnątrz organizmu.

Dieta

W gromadzie ślimaków występują roślinożercy, pasożytniczy, drapieżcy i glonożercy. Wiele gatunków roślinożernych lubi jeść także mięso z innych ślimaków lub żywiąc się padliną. Ślimaki nagie (bezmuszlowe) najczęściej żywią się grzybami jadalnymi i trującymi.

Najliczniejszymi przedstawicielami drapieżców są ślimaki morskie. Niektóre gatunki po prostu polują na żywe organizmy (jamochłony i inne ślimaki). Jadowite ślimaki przytrzymują ofiarę nogą lub tarką, a następnie paraliżują ją wstrzykiwanym jadem.

Ślimaki jako drapieżniki polujące na pisklęta

Ślimaki należące do gatunku ślinik luzytański (ślimak nagi bez muszli), mogą polować na pisklęta ptaków, które nisko budują gniazda. Do takich wniosków doszły badaczki z Uniwersytetu Wrocławskiego oraz Uniwersytetu Zielonogórskiego.

Zaloty i rozród

Zaloty u ślimaków lądowych z rodziny ślimakowatych (Helicidae) są nieodłączną częścią zachowań godowych. U innych lądowych przedstawicieli tych mięczaków występuje bardzo intrygujący element systemu rozmnażania – strzałka miłosna.

Pełny rytuał godowy występuje np. u ślimaków winniczków (Helix pomatia) – wyglądający jak taniec, ma na celu jak najbliższe wzajemne ustawienie otworów płciowych. W tym czasie ślimaki krążą wokół siebie nawet do 6 godzin, muskając się mackami w otwory gębowe, w pobliżu których ulokowane są narządy rozrodcze. Kiedy ciśnienie wokół narządu produkującego strzałkę wzrośnie maksymalnie, a drugi ślimak dotknie tej okolicy, strzałka zostaje wypuszczona. Kiedy oba ślimaki uwolnią strzałki, dochodzi do spółkowania (wymiany nasienia). Zapłodnienie może być wewnętrzne lub zewnętrzne. Tę drugą techniką uskuteczniają ślimaki morskie.

Wiele ślimaków morskich, poza tyłoskrzelnymi, wykazuje rozdzielność płciową, większość ślimaków lądowych jest hermafrodytami (obojnakami).

Cykl życia

1. Składanie jaj.
2. Rozwój zarodkowy.
3. Stadium larwy.
4. Estywacja (sen letni) i/lub hibernacja.
5. Wzrost.
6. Zaloty, kopulacja i zapłodnienie (wewnętrzne lub zewnętrzne).

Szczegółowe dane/wymiary

Ślimaki, brzuchonogi (Gastropoda)

• Długość muszli: od 1 mm do 99* cm
• Długość nogi razem z głową: do 99* cm
• Waga: do 3 kg / do 14* kg
• Długość życia: od 2 do 5 lat

Największy ślimak to Black sea hare (Aplysia vaccaria) – do 99 cm długości i 14 kg wagi.

Ślimaki – ciekawostki

• Do gromady ślimaków zalicza się ok. 105 000 gatunków (niektóre źródła podają, że istnieje 65 000 – 80 000 gatunków). Można spotkać się także ze źródłami, mówiącymi, iż wszystkich gatunków ślimaków opisanych i niepisanych jest około 240 000.
• W Polsce żyje 6 gatunków morskich, 50 słodkowodnych i 200 gatunków lądowych ślimaków.
• Ponad 2/3 wszystkich gatunków ślimaków żyje w środowisku morskim.
• Niektóre gatunki, mimo posiadania oczu, potrafią rozróżnić jedynie ciemność od jasności. Bardziej rozwinięte ślimacze oczy mogą być nawet wyposażone w soczewki.
• Nieruchome gatunki (rodzaj Vermetus) wydzielają lekkie, delikatne nici śluzu z gruczołu nożnego. Tworzą wtedy unoszącą się w wodzie „sieć” mającą za zadanie „wyłapywanie” planktonu. Sieć razem z pokarmem zostaje co pewien czas wciągana do otworu gębowego.
• Podczas pierwszej w życiu kopulacji ślimak nie wystrzeliwuje strzałki miłosnej, bo jej nie posiada – kopulacja jest niezbędna do wytworzenia pierwszej takiej strzałki.
• Ślimaki są wielu kuchniach europejskich i azjatyckich prawdziwym przysmakiem. Już w starożytnym Rzymie bardzo ceniono smak ślimaka winniczka. Ponadto uważano, że ma on właściwości lecznicze i pełni rolę afrodyzjaku.
• Polska należy do eksporterów winniczków.

Polecamy

• Mięczaki
• Ośmiornice
• Kałamarnice