Dżelada brunatna – „straszna małpa”

Dżelada brunatna (Theropithecus gelada)

Gatunek ten skutecznie obala stereotyp małp jako zwierząt leśnych, uwielbiających życie na drzewach. Dżelady bowiem swym zachowaniem, bardziej niż małpy, przypominają… owce. Czas poznać kolejne niezwykłe zwierzę, o którym słyszeli tylko nieliczni, a widzieli jedynie wybrani.

Klasyfikacja

• Gromada: ssaki
• Rząd: naczelne
• Rodzina: makakowate
• Rodzaj: Theropithecus
• Gatunek: dżelada

W obrębie gatunku sklasyfikowano 2 podgatunki:

• Theropithecus gelada gelada
• Theropithecus gelada obscurus

Występowanie i siedliska

Małpy te spotyka się tylko na Wyżynie Abisyńskiej (Etiopia). Największa populacja zamieszkuje tereny Gór Semien.

Przebywa na wysokościach 1800-4400 m n.p.m. Sypia na skałach, żeruje natomiast na łąkach nafaszerowanych głębokimi wąwozami. Tereny te znajdują się w znacznej odległości od formacji leśnych, ale porastają je gęste zarośla.

Obszary, na których żyje dżelada charakteryzują się również stosunkowo niskimi temperaturami w porównaniu z nizinnymi obszarami suchymi. Ponieważ jednak na Wyżynie Abisyńskiej nie występuje pora sucha ani, co za tym idzie, okresowy brak pożywienia, małpa ta przez cały rok ma dostęp do pokarmu. Musi ona jednak czasem radzić sobie z mrozami w porze suchej a także gradobiciami w porze deszczowej.

Charakterystyka

Wygląd

W obrębie gatunku dostrzec można dymorfizm płciowy pod względem rozmiarów: samce ważą średnio 18,5 kg, natomiast samice osiągają 11 kg. Długość ciała u obu płci jest podobna, mieści się w przedziale 50-75 cm.

Dżelada zalicza się do małp dużych i mocno zbudowanych. Okazałą sylwetkę pokrywa gęste futro w kolorach ciemnego brązu, twarz jest grafitowa, powieki jaśniejsze. Dłonie i stopy są niemal czarne, na zadzie widnieje długi, włochaty ogon, ozdobiony na czubku kępką włosów. Dojrzałe samce posiadają długi, gęsty płaszcz. Zarówno u samców, jak i samic na klatce piersiowej widoczny jest fragment nagiej skóry w kształcie klepsydry. U samców ma jaskrawoczerwony kolor i otoczony jest jasnym włosem, u samic o wiele trudniej go zauważyć. W okresie rui płat ten rozjaśnia się i wypełnia płynem tworząc coś na kształt dużego pęcherza. Uważa się, że zjawisko to jest odpowiednikiem powiększających się pośladków u pawianów w okresie rozrodczym.

Ponieważ dżelada prowadzi wyłącznie naziemny tryb życia, została wyposażona w kilka ważnych cech przystosowawczych. Jedną z najważniejszych są mocne palce dostosowane do wyrywania trawy oraz wąskie, niewielkie siekacze umożliwiające żucie pokarmu roślinnego. Małpa porusza się również w charakterystyczny sposób – podczas żerowania utrzymuje się na dwóch tylnych nogach w przysiadzie i szura po trawie, zrywając ją przednimi łapami. Małpa nie zmienia postawy ciała w czasie jedzenia, a dzięki rozwiniętymi modzelami pośladkowymi może przez długi czas siedzieć na ziemi i żerować.

Dieta

Dżelada jest jedynym przedstawicielem naczelnych pasącym się na łąkach i żywiącym się prawie wyłącznie trawą (stanowi ona ok. 90% diety). Zjada zarówno liście, jak i nasiona traw, z naciskiem na te drugie. Zdarza jej się także jeść kwiaty, korzenie i kłącza, jeśli są dostępne na danym terenie. Części podziemne roślin wykopuje za pomocą silnych dłoni. Rzadko spożywa owady, z reguły tylko wtedy, gdy łatwo je złapać. W porze suchej w menu więcej miejsca zajmują zioła niż trawa.

Sugerując się powyższym opisem łatwo zauważyć, że dżelada zachowuje się bardziej jak ssak kopytny niż naczelny.

Prowadzi głównie dobowy tryb życia (aktywna za dnia, nocą sypia na skalnych półkach). O wschodzie słońca opuszcza legowisko i wyrusza na szczyt płaskowyżu w celu zdobycia pokarmu i spotkania innych małp. Gdy zbliża się południe, zachowania społeczne stopniowo wygasają na rzecz intensywnego żerowania, charakteryzującego się częstym podróżowaniem. Wieczorem, po powrocie na legowiska, zainteresowanie innymi członkami stada wzrasta.

Tryb życia

Komunikacja

Dorosłe osobniki stosują wiele odgłosów, aby nawiązać kontakt z innymi dżeladami. Często dzięki nim pokazują uległość lub siłę, próbują nakłaniać innego osobnika do określonych zachowań lub okazują agresję i próbują się bronić. Nierzadko siadają też w kole i rozmawiają ze sobą. Stopień zażyłości między osobnikami wynika w pewnym stopniu ze statusu każdego z nich.

Poza mową werbalną dżelada stosuje także gestykulację i mimikę. W sytuacji zagrożenia wywija górną wargę, aby zaprezentować zestaw zębów oraz napina skórę czoła, aby pokazać jasne powieki.

Struktura społeczna

Dżelady żyją w złożonych, wielowarstwowych społecznościach, przypominających stada pawianów płaszczowych. Najmniejsze i najbardziej podstawowe grupy dżelad to grupy rodzinne/reprodukcyjne złożone z 1-12 samic, ich młodych oraz 1-4 samców. Samce tworzą również grupy kawalerskie, składające się z ok. 15 osobników. Ponad tymi grupami znajdują się duże zespoły uformowane z ok. 30 osobników. Stada takie mogą liczyć ok. 60 małp, nierzadko z różnych grup. Nie są to to stada trwałe – utrzymują się krótki czas. Duże społeczności dżelad składają się z 1-4 zespołów, których żerowiska nachodzą na siebie.

Samice

Samice z grup rodzinnych wydają się mocno ze sobą związane. Podczas okresu rozrodczego mogą kopulować maksymalnie z 3 samcami ze swej grupy. Głównie między samicami dochodzi do interakcji społecznych takich jak wzajemne iskanie. Na płaszczyźnie reprodukcyjnej wśród samic widoczna jest hierarchia – wyższe rangą samice mają większe powodzenie i mogą rodzić liczniejsze potomstwo. Najmocniej związane ze sobą są właśnie samice z podobnego szczebla społecznego. Młode samiczki pozostają w rdzennej grupie do końca życia; rzadko zdarza się, aby opuszczały one swe domy rodzinne. Agresja w obrębie tej samej grupy rozrodczej nie występuje często; skierowana ona jest raczej na „obcych”.

Samce

Samce mogą pozostać w grupie rodzinnej przez 4-5 lat, potem muszą ją opuścić. Uważa się jednak, że często wracają one „na stare śmieci”, aby przejąć macierzysty zespół. Mogą tego dokonać poprzez bezpośredni atak i walkę lub wchodząc w szeregi grupy i przyciągać do siebie samice. Oznacza to, że wpływ na władzę samca dominującego mają właśnie samice. Kiedy na horyzoncie pojawia się rywal, samice mogą wesprzeć swego dotychczasowego pana lub przeciwstawić się mu. Samiec dominujący utrzymuje swą pozycję wśród nich nie poprzez agresję, ale poprzez wzajemną pielęgnację. Znakiem akceptacji samca przez samice jest prezentowanie swoich wdzięków. Nie wszystkie podwładne mogą jednak kopulować z dominantem.

Często jedna samica posiada jednego partnera, tworząc z nim relację monogamiczną. Jeśli taki samiec próbuje wchodzić w relacje z innymi samicami, spotyka się on z obojętnością.

Grupy męskie

Większość grup męskich składa się z kilku osobników młodzieńczych i jednego dorosłego, będącego liderem. W grupie takiej samce mogą spędzić 2-4 lata zanim przyłączą się do grupy samic, w której mogą się rozmnażać. Zazwyczaj samce z tych wspólnot są agresywne względem innych grup, zarówno mieszanych, jak i męskich. W obrębie grupy jest ona jednak rzadkością. Nie istnieje hierarchia społeczna, ale więzi między osobnikami są mocne.

Rozmnażanie

Okres rozrodczy nie ma ścisłych ram czasowych. Na niektórych obszarach za szczyt reprodukcyjny przyjmuje się maj. W tym czasie samice prezentują samcom swoje zady, po czym samce odpowiadają na zaloty chęcią kopulacji. Samice mogą kopulować ok. 5 razy dziennie.

Większość porodów odbywa się nocą. Nowo narodzone młode mają czerwone twarze, zamknięte oczy, a ich ciało pokrywa czarna sierść. Samice ciężarne i rodzące przebywają w tym czasie na obrzeżach grupy reprodukcyjnej. Inne samice mogą zainteresować się młodym, a nawet je… porwać.

Przez pierwsze 5 tygodni matka nosi potomstwo na brzuchu, potem przenosi się ono na plecy. Po ok. 5 miesiącach życia mała dżelada może poruszać się samodzielnie. Samiec z grupy rozrodczej może przejąc niektóre obowiązki opieki nad młodym, kiedy osiąga ono 6 miesiąc życia.

Samce osiągają dojrzałość płciową w wieku 4-5 lat, rozmnażać zaczynają się dopiero jednak po zdobyciu grupy samic, czyli w ok. 10 roku życia. Samice dojrzewają natomiast po ok. 3 latach, choć rozmnażać zaczynają się rok później.

Szczegółowe dane i wymiary

Dżelada, dżelada brunatna (Theropithecus gelada)

• Długość ciała bez ogona: 50-75 cm
• Długość ogona: 30-50 cm
• Waga:
  • samce średnio: 18,5 kg
  • samice średnio: 11 kg
• Długość życia: 19-20 lat

Dżelada brunatna – ciekawostki

• Nazwa Theropithecus pochodzi od greckiego określenia oznaczającego „straszną małpę” lub „małpę – bestię”.
• Najbliższymi krewnymi dżelady są pawiany.
• Dżelada jest w stanie żuć pokarm roślinny równie skutecznie jak zebra.
• Poziom złożoności odgłosów, jakie emitują dżelady jest bliski ludzkiemu.

Na podstawie obserwacji dzikich osobników wykazano, że małpy te mogą dokonywać „zdrady” partnera i oszukiwać go. Jeśli jednak dominujący samiec dowie się o tym, ukarze zarówno niewierną partnerkę, jak i samca – rywala. Jest to pierwszy przypadek wśród dzikich małp, które uskuteczniają oszustwo i przejawiają strach przed jego wykryciem.

Polecamy

• Małpy
• Zwierzęta Afryki