Piękny, modry Dunaj
Dunaj to druga (po Wołdze) pod względem długości rzeka w Europie. Służyła jako droga do transportu towarów, przemieszczały się nią całe plemiona, była i jest nadal granicą państwową, a także źródłem energii. Od tysięcy lat zajmuje ważne miejsce w gospodarce, turystyce oraz kulturze.
Dunaj wziął swoją nazwę prawdopodobnie od praindoeuropejskiego słowa danu, które oznacza po prostu płyn lub właśnie rzekę. Starożytni Grecy nazywali ją Istros, czyli „silna rzeka”. W łacinie z kolei określana jest jako Danubius lub Danuvius, które oznaczało rzymskiego boga rzek – od tych słów pochodzi angielska, obecnie używana nazwa Danube. Od łacińskiego terminu pochodzi też powstała po drobnych przekształceniach polska nazwa.
Geografia Dunaju
Tradycyjnie uważa się, że źródłem Dunaju jest sadzawka w niemieckim mieście Donaueschingen, gdzie łączą się dwa strumienie: Brigach i Breg – znajduje się ona na wysokości 1078 m n.p.m. Jednak geograficznie początkiem Dunaju jest źródło Bregu. Górny bieg rzeki kończy się na wysokości Bramy Hainburskiej na granicy austriacko-słowackiej, w okolicy miasta Passau. Odcinek środkowy ciągnie się do Żelaznej Bramy – zapory między brzegami Serbii i Rumunii, gdzie zaczyna się bieg dolny. Po ok. 2850 km od źródła rzeka uchodzi do Morza Czarnego, tworząc deltę z trzema odgałęzieniami. Do poziomu Wiednia Dunaj ma charakter zbliżony do górskiego, a dalej zmienia się w typową nizinną rzekę.
Ciekawostką jest, że pomiędzy Immendingen i Mohringen w Niemczech rzeka częściowo wsiąka w skały i płynie podziemnymi jaskiniami, przedostając się do odległego aż o 14 km wywierzyska (źródło reokreniczne, źródło reokrenowe). W suchych miesiącach dochodzi nawet do całkowitego wsiąknięcia wody, po której pozostaje tylko wyschnięte koryto.
Dorzecze Dunaju ma powierzchnię 801 463 km2. Obejmuje dziesięć państw, przez które (lub wzdłuż granic których) przepływa, a także jeszcze szereg innych, w tym również Polskę (należy do niego rzeka Czarna Orawa). Dunaj ma wiele dopływów; do najważniejszych należą Cisa (najdłuższy dopływ), Sawa (z największym przepływem wody), a także Prut, Aluta, Seret i Inn – ten ostatni od października do kwietnia niesie nawet więcej wody niż sam Dunaj w miejscu, gdzie obie rzeki się łączą. Wiele z dopływów jest żeglownych. Na Dunaju znajduje się także wiele wysp.
Państwa i miasta Dunaju
Nad rzeką leży 10 krajów europejskich – są to Niemcy, Austria, Słowacja, Węgry, Chorwacja, Serbia, Bułgaria, Rumunia, Mołdawia (w jej przypadku jest to tylko 570 m brzegu!) i Ukraina. Chorwacja, Bułgaria, Mołdawia i Ukraina mają dostęp jedynie do jednego z brzegów rzeki, która stanowi w tym wypadku ich granicę. Nad Dunajem leżą setki miejscowości różnej wielkości, a także wiele dużych miast. Do najważniejszych należą Ulm, Linz, Wiedeń, Bratysława, Budapeszt (największe miasto położone nad Dunajem), Belgrad oraz Sulina – miasto, w pobliżu którego Dunaj uchodzi do Morza Czarnego.
Przyroda Dunaju
Dunaj jest jedną z najbardziej urozmaiconych rzek Europy, jeśli weźmie się pod uwagę, ile krajów i różnych rodzajów krajobrazu przemierza. Do dzisiaj rzeka jest ważnym siedliskiem wielu gatunków zwierząt, mimo że jej charakter został w znacznym stopniu zmieniony przez ludzi.
Dunaj i jego brzegi stanowi miejsce do życia wielu ssaków, w tym kuny domowej i leśnej, borsuka, żbika i bobra. W delcie Dunaju spotykane są norki europejskie, wydry, tchórze stepowe i susły. Jeśli chodzi o ptaki, to Dunaj pełni dwojaką funkcję. Przede wszystkim na jego brzegach gniazduje około 300 gatunków tych zwierząt; oprócz tego należy doliczyć dziesiątki tych, które tu zimują lub bywają na przelotach. Do najcenniejszych naddunajskich gatunków należą zimorodek, bocian czarny, kania czarna, puchacz i bielik. Nad Dunajem znajduje się wiele siedlisk rzadkich czasem gadów i płazów. Dość liczne są tutaj wąż Eskulapa, jaszczurka zielona, zaskroniec, gniewosz plamisty i żółw grecki. Występuje również endemit – traszka naddunajska.
Dunaj obfituje w ryby, których spotyka się tu 180 gatunków. Są to między innymi kleń, leszcz, karp, szczupak, brzana, sandacz, okoń, sum i kiełb. Spotyka się tu również jesiotry. W Dunaju i jego dopływach żyją też gatunki endemiczne, w tym minóg dunajski. Jest to również jedyne miejsce występowania muławki bałkańskiej – ryby, która została uznana za wymarłą w 1975 r. Po jej odnalezieniu w 1982 r. udało się ją rozmnożyć i osiedlić w wielu rejonach Dunaju i jego dopływów.
Niezwykle różnorodne i bogate ekosystemy nad Dunajem sprawiły, że wzdłuż rzeki powstało wiele parków narodowych i rezerwatów przyrody. Za jeden z najważniejszych uważany jest Kopacki Rit leżący w Chorwacji – zajmuje on nienaruszone bagna, które są miejscem gniazdowania aż 260 gatunków ptaków. Za interesujące uznać należy też łęgi naddunajskie leżące w pobliżu ujścia do Dunaju rzeki Morawy. Jednak za najważniejszy uważany jest obszar delty Dunaju, gdzie pokrywają się zasięgi występowania fauny Europy i Azji. Delta Dunaju jest uznana za element światowego dziedzictwa UNESCO – jest to największy transgraniczny obszar chroniony w Europie.
Historia Dunaju
Dunaj był rzeką pełniącą bardzo ważną funkcję w żegludze już w czasach starożytnych. Wiadomo, że w VII w. p.n.e. pływali nim Grecy do miasta Tomis (okolice dzisiejszej Konstancji w Rumunii). W 29 r. nad Dunaj dotarli Rzymianie. Rzeka stanowiła północną granicę Cesarstwa niemal od źródła do ujścia. Jednocześnie był ważnym szlakiem transportowym dla wojska i drogą zaopatrzenia osad leżących na północnych rubieżach państwa. W 101 r. Rzymianie zbudowali pierwszy w historii most na Dunaju.
Po upadku Cesarstwa Rzymskiego Dunaj służył głównie ludom wędrującym po Europie, w tym Madziarów, którzy w IX wieku dotarli na tereny dzisiejszych Węgier i założyli tam swoje siedziby. Dwieście lat później rzeką przemieszczali się członkowie pierwszej wyprawy krzyżowej. Z kolei w XV w. Dunaj przysłużył się Turkom. Ich ekspansja wzdłuż Dunaju trwała aż do bitwy pod Wiedniem. Dunaj stał się naturalną granicą między cywilizacją Wschodu i Zachodu.
Dunaj i ludzie
W 1812 r. na rzekę wpłynął pierwszy parowiec, co dała początek intensywnemu wykorzystaniu Dunaju w żegludze. Dzisiaj może być wykorzystywany w tym celu od Ulm. Od poziomu miasta Kelheim (2415 km od ujścia) Dunaj staje się dostępny dla barek poruszanych przez pchacze. Po Dunaju pływają setki statków wycieczkowych, a także wiele łodzi żaglowych i motorowych. Na nieżeglownych odcinkach organizowane są spływy kajakowe.
Jako źródło wody pitnej Dunaj jest wykorzystywany głównie w Niemczech. Austria i Węgry odchodzą od tego z powodu znacznego zanieczyszczenia wody. Dopiero w dolnym biegu Dunaj staje się na tyle czysty, że może być wykorzystywana jako źródło wody pitnej.
Państwa, przez których terytorium przepływa Dunaj, wykorzystują go jako źródło prądu, budując elektrownie wodne. Czynią tak Niemcy, Austria, Słowacja, Serbia i Rumunia. Kraje leżące tylko na jednym brzegu rzeki zwykle rezygnują z budowy elektrowni z racji trudności w porozumieniu z krajem leżącym na drugim brzegu rzeki. Jedyną elektrownią zbudowaną we współpracy międzynarodowej jest Żelazna Brama, którą skonstruowały Jugosławia i Rumunia. Dzisiaj elektrownia ta jest jednym z najważniejszych źródeł prądu w Rumunii i Serbii.
Dunaj nie odgrywa obecnie większego znaczenia w rybołówstwie. Pomijając wędkarstwo sportowe, ryby poławia się właściwie tylko w delcie Dunaju – nawet 4,4 tys. ton ryb rocznie. Rzeka odgrywa za to ogromną rolę w uprawie winorośli. Nad Dunajem położone są rozległe winnice Węgier oraz słynąca z winorośli austriacka dolina Wachau.
Dunaj pełni też ważną rolę w kulturze krajów, przez które przepływa. Większość poświęconych mu utworów muzycznych, książek czy obrazów jest jednak w Polsce mało znana. Wyjątkiem jest oczywiście słynny walc Johanna Straussa Nad pięknym modrym Dunajem.
Dunaj – zagrożenia
Jako rzeka ważna dla żeglugi śródlądowej Dunaj był obiektem wielu ingerencji człowieka. W 1890 r. wysadzono progi skalne na granicy dzisiejszej Serbii i Rumunii, aby ułatwić żeglugę. Ponieważ do Dunaju wpada wiele rzek, których stan zmienia się gwałtownie wraz z opadami deszczu, podjęto wiele starań względem umocnienia brzegów i regulacji. Dzisiaj zaledwie połowa długości brzegów Dunaju ma charakter naturalny. Z powodu likwidacji dawnych terenów zalewowych (tylko 20% z nich istnieje do dzisiaj) często dochodzi do powodzi.
Dużym problemem jest rosnące zanieczyszczenie Dunaju oraz fakt, że w Niemczech i Austrii powstało wiele zapór, tam i jazów (w Austrii Dunaj jest źródłem prądu tak ważnym, że ukuto tam nawet termin „monokultura energii wodnej”). Wszystko to sprawia, że ochrona naddunajskiej przyrody jest niezwykle trudna, gdyż stoi w dużej sprzeczności z możliwością gospodarczego wykorzystania rzeki. Dobrym przykładem na to jest otwarcie w 1964 r. elektrowni Żelazna Brama. Spiętrzyła ona wodę, tworząc zalew długi na 150 km. Wymagało to wysiedlenia 17 tysięcy ludzi. Od czasu powstania tamy jesiotry nie mogą płynąć na tarło w górę rzeki.
Dunaj często bywa przedmiotem sporów dotyczących sposobu wykorzystania rzeki. Na przykład Słowacja próbowała budować na Dunaju zaporę, co spotkało się z gwałtownym sprzeciwem ze strony Węgier twierdzących, że jej budowa zagrozi zaopatrzeniu Budapesztu w wodę. Obecnie podobnym przedmiotem sporu jest kanał zbudowany przez Ukrainę, który spowodował obniżenie lustra wody w delcie Dunaju. Mimo protestów Rumunii rząd Ukrainy twierdzi, że kanał znajduje się całkowicie na terytorium tego państwa, więc jego budowa nie musiała być z nikim uzgadniana.
Szczegółowe dane / wymiary
Dunaj (Danubius, Donau, Duna, Dunav, Дунав, Dunărea, Дунай)
- Długość: 2850 km
- Powierzchnia dorzecza: 801 463 km2
- Średni przepływ:
- 580 m3/s (Passau)
- 1900 m3/s (Wiedeń)
- 2350 m3/s (Budapeszt)
- 5600 m3/s (Belgrad)
- 7000 m3/s (tuż przed deltą)
Dunaj – ciekawostki
- Dunaj to jedyna duża rzeka Europy płynąca z zachodu na wschód.
- Kilometraż szlaku wodnego Dunaju liczy się rosnąco od ujścia do źródła – odwrotnie niż przypadku innych rzek żeglownych.
- Niektóre państwa, np. Austria, utrzymują na Dunaju rzeczną flotę wojenną. Na co dzień okręty pełnią głównie zadania ratownicze i hydrograficzne.
- Żegluga po Dunaju jest możliwa dla statków każdego państwa poza okrętami wojennymi obcych krajów.
Polecamy
Ciekawy artykuł