Chociaż dinozaury wymarły 66 mln lat temu wciąż odkrywamy ich sekrety. Paleontolodzy nieustannie odkrywają i opisują dziesiątki gatunków ujawniając nam sekrety tych prehistorycznych stworzeń. W pierwszym artykule tego roku chciałbym przedstawić wam dziesięć (w mojej opinii) największych osiągnięć paleontologii związanej z dinozaurami na przestrzeni ostatniej dekady, które zaskoczyły i zafascynowały entuzjastów dinozaurów. 

10. Uzupełnienie rodowodu Tyranozaurów

Wśród ogromnych przełomów w wiedzy o pewnych ewolucyjnych grupach dinozaurów był również niewyobrażalny dotychczas wzrost liczby nowych gatunków w obrębie różnych grup. Oprócz rogatych ceratopsów były to głównie tyranozaury, zaawansowane rozwojowo teropody drapieżne spokrewnione ze słynnym gatunkiem Tyrannosaurus rex, gdzie można by wymienić między innymi: Kileskus aristotocus, Teratophoneus curriei, Bistahieversor sealeyi, Lythronax argestes, Alioramus sinensis (wcześniej znany jako Qianzhousaurus sinensis), Dynamoterror dynastes, Suskityrannus hazelae czy ostatnio opisany Thanatotheristes degrootorum. Formalnie również pojawiły się prace naukowe opisująca egzemplarz RSM 2523.8 ‘’Scotty’’, który potencjalnie pod względem długości i masy ciała uznawany jest za największego osobnika gatunku Tyrannosaurus rex oraz ostatecznie ‘’grzebiąc’’ domniemane występowanie wątpliwego taksonu Nanotyrannus lancensis jako niezależnego i ostatecznie przypisując go do Tyrannosaurus rex. Dzięki tym licznym odkryciom i informacją mamy obecnie znacznie lepsze pojęcie o ‘’rodzinie króla dinozaurów’’, zarówno pod względem różnorodności gatunkowej jak i ewolucyjnego rozwoju, zróżnicowania, paleografii, ogólnych wymiarów, fizjologii, ontogenezy, zmysłów oraz dynamiki ewolucji.

Jednym z najciekawszych tyranozauroidów jest niewątpliwie Alioramus sinensis o pieszczotliwym przydomku ‘’Pinokio’’, który zyskał dzięki charakterystycznemu wydłużonemu pyskowi będącemu o ~35% dłuższy w porównaniu do innych przedstawicieli Tyrannosauroidea (stanowił ~70 % długości czaszki) o podobnych gabarytach. Powyżej model ukazujący sekwencje polowania Alioramus sinensis na rodzaj owiraptozaura Nankangia jiangxiensis – autor: Zhao Chuang.

9. Prehistoryczne kolosy

Na kwestię największych zauropodów w ostatnim dziesięcioleciu wpłynęły zarówno nowe odkrycia jak i ponowna ocena wcześniejszych. Na przykład w 2017 roku opisano nowego ogromnego tytanozaura z Argentyny, któremu nadano naukową nazwę: Patagotitan mayorum, gdzie przy szacowanej długości ~31 metrów i masie ~55 ton był jednym z największych dinozaurów wszechczasów. Inny argentyński gigant opisany rok wcześniej Notocolossus gonzalezparejasi był nieco mniejszy ~28 metrów długości oraz ~40 ton masy. Otrzymaliśmy również nowe dane w związku z dwoma zagadkowymi rodzajami gigantycznych zauropodów Amphicoelias fragillimus z amerykańskiego Colorado i Bruhathkayosaurus matleyi  z Indii. Podczas gdy pierwszy z nich został przemianowany na Maraapunisaurus fragillimus i jest obecnie uważany za przedstawiciela Rebbachizaurydów ten drugi jest frustrujący i niepewny ze względu na to, że jego materiał skalny został utracony uniemożliwiając jego weryfikację. Choć znane są ilustracje bardzo słabej jakości fotografie i szkice jak i opis nie pozwalają one jedna na ustalenie niczego pewnego względem tego zauropoda.

Porównanie wielkości gatunku Patagotitan mayorum z współczesnym słoniem i żyrafą. Ilustracja pochodzi z książki ‘’ Dinosaur Facts and Figures: The Sauropods and Other Sauropodomorphs’’ autorstwa: Asier Larramendi, Rubén Molina-Pérez.

8. Rozwikłanie mongolskiej tajemnicy

Do wielkich tajemnic paleontologii dinozaurów należało odkrycie gigantycznych skamieniałości kończyn przednich (~2,4 metra) nieznanego teropoda dokonane przez polską paleontolog Zofię Kielan-Jaworowską podczas wyprawy na wykopaliska na pustyni Gobi. Minęło ponad pół wieku od odkrycia w 1965 roku zanim tajemnica tego ornitomimozaura nazwanego Deinocheirus mirificus została wyjaśniona. W 2013 roku ogłoszono publicznie, że materiał skalny dwóch innych egzemplarzy został wyeksportowany nielegalnie z Mongolii przez przemytników, następnie zakupione w celach komercyjnych w Japonii a następnie w Europie (Niemcy). Rok później opublikowano długo wyczekiwane badanie opisujące materiał kopalny tego dinozaura, w tym czaszkę i znaczną część szkieletu pozaczaszkowego. Od tamtej pory bardzo dokładnie poznaliśmy, jak się okazało niezwykłą formę tego ~11 metrowej długości i ponad 7 tonowego teropoda z ‘’kaczą’’ szczęką i charakterystycznym wielbłądzim garbem grzbietowym.

Model przedstawiający potencjalny wygląd i kolorystykę Deinocheirus mirificus. Autorzy Yu Guoliang i Steve Riojas.

7. Tropy

W ostatnim dziesięcioleciu paleoichnologia również ‘’przeżyła’’ swój rozkwit dostarczając nowych materiałów badawczych. Do najważniejszych odkryć należą liczne skamieniałe tropy obecnie pozyskiwane praktycznie z całego świata, z różnych okresów, rozmaitych gatunków i stadiów rozwojowych. Na przykład odkryto ogromne ślady zauropodów, gdzie niektóre z nich były nawet umiejscowione na stropach jaskiń. W ciągu ostatniej dekady w australijskiej miejscowości Broome oraz w Plagae na granicy francusko – szwajcarskiej odkryto gigantyczne ślady zauropodów. W obu przypadkach były to odciski o średnicy ~1,5 metra oraz ~1,7 metra, które najprawdopodobniej zostały wykonane przez gigantyczne zauropody o domniemanej masie ~50 –55 ton i długości ~30 metrów. W 2016 roku ogłoszono odkrycie największego obecnie znanego śladu teropoda z Boliwii, który najwyraźniej należy do nieznanego jeszcze przedstawiciela Abelisauridae (osobnik ten mógł szacunkowo osiągać ~11 – 12 metrów długości i masę ~4765 –5224 kilogramów). Ten skamieniały ślad o długości 115 cm jest znacznie większy niż wszystkie wcześniej zidentyfikowane tropy dinozaurów drapieżnych w tym ichnotaksonu najprawdopodobniej należącego do dużego drapieżnika z nadrodziny Tyrannosauroidea – Tyrannosauripus pillmorei (ślad ma 86 cm długości, a jego twórcę oszacowano na ~11,4 metra długości i masę w przedziale ~5806 – 6894 kilogramów).

Powszechnie odkrywane tropy większych teropodów mają standardowo od 50 do 80 cm, rzadziej trochę więcej więc ślad z Boliwii o długości 115 cm stanowi zatem naprawdę wyjątkowe odkrycie. Co ciekawsze sprawca śladu przypisywany jest do rodziny Abelisauridae, co stanowi spore zaskoczenie, gdyż do tej pory przyjmowano, iż abelizaury były drapieżnikami raczej średniej wielkości u których nie występował gigantyzm (największym obecnie znanym przedstawicielem jest gatunek Pycnonemosaurus nevesi o szacowanej długości ~8,93 ±0,31 metra i masie ~2764 kilogramów). Autor szkicu: Tony Windberg.

6. Naświetlenie pochodzenia dinozaurów

Pochodzenie i ewolucja dinozaurów w ich wczesnych początkach przez długi czas były zagadką dla naukowców, ponieważ nie było jasne z jakich przodków bezpośrednio wyewoluowały i jak długo ta ewolucja trwała. Dopiero odkrycie bardzo starych śladów kopalnych z Polski pokazało, że dinozaury ‘’powstały’’ w wczesnym lub środkowym triasie ~245 mln lat temu. Zostało to następnie potwierdzone odkryciem opisanego w 2010 roku Tanzańskiego gatunku Asilisaurus kongwe. Chociaż nie był on przedstawicielem dinozaurów, był ich bardzo bliskim krewnym i jest pewne, iż pierwsze dinozaury musiały egzystować w jego czasach (~247 do ~242 mln lat temu). Trzy lata później w tej samej formacji odkryto jeszcze bliższego krewnego – dinozaura z gatunku Nyasaurus parringtoni. Nie jest jeszcze pewne czy to najstarszy znany obecnie nauce dinozaur czy tylko zaawansowany rozwojowo dinozauromorf, ale mając ~243 mln lat jest niewątpliwie najstarszym bezpośrednim kandydatem na ten niepisany tytuł.

Grafika przedstawiająca potencjalny wygląd i kolorystykę silesaurida z gatunku Asilisaurus kongwe z osadów Tanzańskiej formacji Manda formalnie opisanego w 2010 roku. Chociaż nie był to prawdziwy dinozaur a jedynie przedstawiciel ich siostrzanej grupy Asilisaurus wraz z Nyasaurus parringtoni jest dowodem na to, iż dinozaury rozpoczęły swój podbój ziemi minimum ~240 mln lat temu. Autor grafiki paleoartysta: Andrey Atuchin.

5. Upierzone mikrusy i giganci

W ostatnich latach nastąpił dosłowny boom w odkrywaniu wyrażanie upierzonych dinozaurów. W spisach pojawiły się małe dziwnie wyglądające formy teropodów jak na przykład opisany w 2015 roku Yi qi (~35 cm długości / ~380 –520 gram masy) oraz jego krewny, którego deskrypcja pojawiła się w 2019 roku Ambopteryx longibrachium (~32 cm długości / 300 gram masy). W niektórych ze skamieniałości większych teropodów takich jak hiszpański przedstawiciel Carcharodontosauria: Corcovenator corcovatus (~5,8 metra długości / ~550 kilogramów masy) czy północnoamerykański dromeozauryd: Dakotaraptor steini (~4,9 metra długości /~260 kilogramów masy) odkryto obecność wypukłości na kościach łokciowych kończyn przednich co było świadectwem o dawnym zakotwiczeniu piór w tym miejscu. W 2014 roku opisano formalnie również gatunek  Kulindadromeus zabaikalicus.  Jak dotąd ostatnimi fascynującymi odkryciami z tego roku są rodzaj niewielkiego teropoda z rodziny Dromaeosauridae: Dineobellator notohesperus oraz Compsognathidae: Ubirajara jubatus co dowodzi, że wśród dinozaurów rozpowszechniona była osłona ciała w postaci włóknistych lub bardziej zaawansowanych piór.

Szkic ukazujący potencjalne odwzorowanie wyglądu Yi qi, trzeba przyznać, iż nie tylko najkrótsza nazwa jest w nim fascynująca, ale także niekonwencjonalny wygląd, gdzie na pierwszy rzut oka dostrzegamy jego nietoperze skrzydła. Autor szkicu: Laura Meier.

4. Życie uwięzione w bursztynach

Zapierające dech w piersiach odkrycia dokonywano również z niespokojnego regionu Myanmaru (Birma). Zachowane ciała termitów, mrówek, pająków, kleszczy i wielu innych bezkręgowców zostały odkryte w najdrobniejszych szczegółach w tym materiale kopalnym, który datowany jest na 98 – 100 mln lat. Znajdują się tu również pozostałości roślin takich jak mchy, paprocie, rośliny strączkowe i okrytonasienne. Zidentyfikowano również mikroskopijne skamieniałości małych organizmów grzybowych z przełomu wczesnej i późnej kredy. Odkryto także bursztyny, w których znajdowały się skamieniałe części ciał płazów (w tym żabkę z gatunku Elektrorana limoae) i gadów innych niż dinozaury (w tym gekona i zarodka węża), upierzony ogon nieznanego teropoda oraz kilku części jednego prawie całego ciała Enantiornithes (np. Elektorornis chenguangi , opisanego w 2019 roku). Choć odkrycia w bursztynie birmańskim budzą kontrowersje (istnieją wątpliwości co do etycznego sposobu dokonywania cennych znalezisk na terenach zubożonych wojną), to są one nieocenionym źródłem wiedzy o bogactwie i różnorodności życia w tej części świata sprzed około stu milionów lat.

Enantiornithes należały do wymarłej grupy ptaków ich najbliższych ewolucyjnie krewnych, które żyły wśród dinozaurów. Były one bardziej zróżnicowane od współczesnych ptaków, stworzenia te miały nie tylko dzioby, ale i zęby, posiadały też szponiaste skrzydła, ale słabo latały. Okaz w bursztynie miał zaledwie kilka dni.

3. Prehistoryczne mumie

W tej kategorii nadal w dużej mierze dominują odkrycia niezwykle dobrze zachowanych skamieniałości dinozaurów kaczodziobych ‘’Leonardo’’- Brachylophosaurus canadensis i ‘’Dakota’’ – Edmontosaurus annectens, których badania rozpoczęto w pierwszej dekadzie tego wieku. Ich badania wciąż trwają i opierają się na nowych odkryciach i fotografiach doskonale zachowanej tekstury skórnej, dawnej zawartości przewodu pokarmowego itp. Kolejnym niemalże perfekcyjnie zachowanym egzemplarzem jest należący do ankylozaurów formalnie opisany w 2017 roku Borealopelta markmitchelli. Skamieniałość ‘’opancerzonego’’ dinozaura została zdeponowana na dnie morskim, a dzięki drobnoziarnistemu osadowi zachowały się praktycznie wszystkie szczegóły tekstury jego grzbietowej ‘’zbroi’’, a także fałdy skóry na niektórych częściach ciała. Zachowały się również pozostałości ostatniego pożywienia tego dinozaura w postaci skamieniałych ziaren pyłku i innego materiału roślinnego w miejscu pierwotnego przewodu pokarmowego. W ten sposób naukowcy uzyskali zdecydowanie najpełniejszy obraz diety tego dinozaura. Co również ciekawe paleontologom udało się również zidentyfikować oryginalne melanosomy i określić przybliżoną kolorystykę dinozaura, która była najprawdopodobniej czerwono – brązowa.

Chociaż znanych jest kilka ‘’mumii’’ dinozaurów ‘’Leonardo’’ jest najbardziej kompletny i najlepiej zbadanym. Ponad 90% ‘’Leonarda’’ jest pokryte odciskami skóry, które były małe i miały wielokątny kształt. Leonardo wykazuje również, że podstawa szyi była silnie umięśniona. Pysk zwierzęcia widoczne są resztki szerokiego keratynowego dzioba natomiast na grzbiecie znajdują się trójkątne występy. Drugi, trzeci i czwarty palec dłoni znajdują się we wspólnej „rękawiczce” z tkanki miękkiej. Badanie żołądka „Leonarda” ujawniło również zakonserwowany materiał roślinny – ostatni posiłek tego roślinożercy. W okolicach żołądka odkryto również bytujące pasożyty.

2. Tkanki miękkie i choroby

Od ‘’mumii’’ dinozaurów to tylko krok do tzw. tkanek miękkich. Coraz częściej dochodzi do odkryć oryginalnych cząsteczek organicznych i zarysów dawnych organów różnych dinozaurów. Do takich odkryć należy na przykład identyfikacja natywnych białek w skamielinach Tyrannosaurus rex (w tym miejscu chcę dodać, że u ‘’Sue’’ potwierdzono tzw. osteomyelitis, czyli zapalenie szpiku kostnego) i Brachylophosaurus canadensis. Badanie powłok bakteryjnych w materiale skalnym Centrosaurus ujawniło odkrycie nowotworu złośliwego (kostniakomięsak). Niegdyś fantastyczne odkrycia skamieniałych włókien kolagenowych, komórek krwi lub białek w skamielinach sprzed 66 milionów lat są teraz stosunkowo powszechne i coraz bardziej szczegółowe dzięki nowoczesnym i coraz bardziej zaawansowanym technologiom badawczym.

Grafika obrazująca zmienioną nowotworowo kość ceratopsa Centrosaurus apertus.

1.Rozszyfrowanie kolorystyki dinozaurów

Chociaż odkrycia upierzenia, tkanek miękkich lub odcisków skóry u dinozaurów mezolitycznych są fascynujące, istnieje przede wszystkim jedna kategoria nowych informacji. Pojawił się zaledwie dziesięć lat temu i stopniowo obejmował coraz szerszy zakres gatunków dinozaurów, chodzi mianowicie o odszyfrowanie przybliżonego oryginalnego koloru niektórych dinozaurów, w wieku geologicznym od około 161 do 66 milionów lat. Dziś znamy już przybliżone ubarwienie teropodów z gatunku Sinosauropteryx prima, Anchiornis huxleyi, Microraptor gui, Archeopteryx lithographica, ceratopsa Psittacosaurus lujiatunensis czy wspominanego wcześniej w artykule nodozaura Borealopelta markmitchelli. Niestety pewne jest, że ogromna większość barw gatunków dinozaurów nie będzie możliwa do ustalenia, ale nawet przy tak małej i stopniowo powiększającej się próbce dinozaurów o zbliżonym zabarwieniu upierzenia lub skóry przenieśliśmy stopień wiedzy paleontologicznej i innych jej możliwości na zupełnie inny poziom.

Microraptor gui to jeden z pierwszych dinozaurów, u którego stwierdzono przybliżone zabarwienie piór dzięki zachowanym pozostałością melanosomów (organelli komórkowych zawierających barwniki). U tego małego drapieżnika najwyraźniej dominowała lśniąco czarna barwa. Powyżej model przedstawiający Microraptor gui polujący na wymarłego ssaka Eomaia scansoria – autorzy rzeźby: Sean Cooper i Martin Garratt.

Podobne artykuły

• 

  Zauropod z infekcją dróg oddechowych

• 

  Zarodek wewnątrz skamieniałego jaja ujawnia związek między współczesnymi ptakami a dinozaurami

• 

  Czy Tyrannosaurus rex mógł być gatunkiem inwazyjnym?