Życie władcy nie jest usłane różami. Zawsze znajdzie się ktoś, kto uzna, że jemu będzie bardziej do twarzy w koronie. Zamachy jednak nie są wyłącznie domeną ludzi. Owadzie królowe również muszą uważać, by ich panowanie nie zakończyło się zbyt wcześnie. Pora zajrzeć do akt jednego z zamachowców – tak zwanych trzmielców.
Trzmielce (Psithyrus) to pasożytnicze organizmy stanowiące niegdyś osobny rodzaj. Obecnie zwykle traktowane są jako podrodzaj Bombus (do którego należą klasyczne trzmiele). Tym, co szczególnie odróżnia trzmielce od większości trzmieli, jest niezwykły cykl życiowy. Królowe Psithyrus nie produkują robotnic i nie budują gniazd, a także pozbawione są koszyczków do zbierania pyłku. Zamiast tego, dokonują zamachu stanu i przejmuje istniejące kolonie trzmieli (wraz ze służbą) na własny użytek. Trzmielce są więc pasożytami, lecz ich żywicielem nie jest żaden konkretny osobnik, lecz cała kolonia, która jest wykorzystywana do zdobywania pokarmu oraz opieki nad potomstwem darmozjada. Organizmy takie określamy pasożytami społecznymi [2].
Cykl życiowy
Królowe trzmielców wyszukują gniazd, korzystają ze śladów zapachowych, które pozostawiają robotnice trzmieli. Gdy zlokalizują odpowiednie miejsce, uzurpatorki muszą dostać się do środka. Różne gatunki stosują odmienne strategie, by osiągnąć ten cel. Niektóre upodabniają swój zapach do zapachu gospodarzy, dzięki czemu straż nie jest w stanie zorientować się, że wróg wkroczył do pałacu. Inne trzmielce korzystają z substancji odstraszającej tzw. octanu dodecylu.
Gdy tylko znajdą się w środku, kierują się do królowej, którą zwykle zostaje pozbawiona życia. Trzmielce cechują się generalnie grubszą kutykulą, dłuższymi żądłami, większymi gruczołami jadowymi oraz mocniejszymi żuwaczkami, co daje im znaczną przewagę [1]. Część taksonów np. P. sylvestris nie zabija prawowitej królowej, lecz wspólnie koegzystują [2].
Uzurpatorka podporządkowuje sobie robotnice i tak jak swoja poprzedniczka, uniemożliwia im rozwinięciem własnych jajników, poprzez okazywanie dominacji oraz wydzielanie specjalnych substancji chemicznych (przypominających związki pochodzące od królowej trzmieli). Zjada również jaja złożone wcześniej przez poprzednią władczynię.
Po przejęciu władzy uzurpatorka skupia się na wydaniu na świat swojego potomstwa, którym opiekują się robotnice. Dalej cykl nie odbiega zbytnio od tego, co obserwujemy u trzmieli. Pojawiają się młode królowe oraz samce, które z czasem opuszczają gniazdo, aby odbyć lot godowy. Następnie zapłodniona samica poszukuje miejsca do zimowania [2]. Jako ciekawostkę warto wspomnieć, że trzmielce mogą również paść ofiarą opisywanego w poprzednim artykule nicienia [3].
Cykl życiowy trzmielców (zielony) i trzmieli (niebieski). Źródło [2].
Ewolucja
Skoro poznaliśmy już cykl życiowy trzmielców, warto zadać sobie pytanie, jak powstał. Zacznijmy od tego, że nie tylko trzmielce napadają na gniazda, jest to bowiem praktyka stosowana czasami również przez same trzmiele. Podczas pewnych badań okazało, że prawie 10% gniazd były zajmowanych przez obcego trzmiela. Najczęściej uzurpatorka jest tego samego gatunku, co gospodarze.
Nie tylko trzmielce postanowiły zostać wyspecjalizowanymi pasożytami. Bombus hyperboreus oraz Bombus nativigi to arktyczne gatunki, które nie zakładają własnych gniazd, chociaż znane są rzadkie przypadki produkcji robotnic przez te owady. Oba gatunki posiadają również koszyczki do zbierania pyłku dla gniazda. Uważa się, że zajęcie tej niszy przez te gatunki umożliwił krótki cykl życiowy i co za tym idzie niezbyt liczne kolonie trzmieli w rejonach arktycznych.
Znacznie dalej idącej specjalizacji uległ Bombus inexspectatus. Ten pasożyt społeczny nie jest zdolny do wydawania na świat własnych robotnic oraz posiada zredukowane i niefunkcjonalne koszyczki i gruczoły woskowe (służące do tworzenia plastrów do przechowywania jedzenia i potomstwa). Podsumowując, trzmielce nie są więc czarną owcą w rodzinie, lecz specjalistami w przejmowaniu władzy [2].
Trzmielec ziemny (Bombus Psithyrus vestalis). Fot: Alvesgaspar
Źródła
- Ayasse, Manfred, and Stefan Jarau. 2004. Chemical ecology of bumble bees. Annual Review of Entomology 59: 299-319.
- Lhomme, Patrick, and Heather M. Hines. 2019. Ecology and evolution of cuckoo bumble bees. Annals of the Entomological Society of America 112.3: 122-140.
- Van Der Laan, P. A., and George O. Poinar. 1972. Morphology and life history of Sphaerularia bombi. Nematologica 18.2: 239-252.
Podobne artykuły
Jak wytresować trzmiela? Następny artykuł:
Wilki w owczych skórach
