Zwykle kiedy mamy do czynienia z jadowitymi gatunkami węży, na myśl przychodzą nam gatunki zamieszkujące Afrykę, Azję, Australię, Amerykę środkową i południową (Amazonię) oraz obszary USA. Większość źródeł w tym różne czasopisma, programy telewizyjne czy artykuły w Internecie, utwierdzają nas w przekonaniu że niebezpieczna jest cieplejsza „tropikalna” część świata, natomiast Europa jest uważana za stosunkowo bezpieczną. Nic bardziej mylnego…

Również na starym kontynencie można natrafić na gatunki stanowiące zagrożenie dla zdrowia oraz życia człowieka. W tym artykule przedstawię pięć najbardziej jadowitych i niebezpiecznych węży zamieszkujących Europę, które lepiej omijać szerokim łukiem.

Jadowite gatunki węży zamieszkujące Europę

Nasz kontynent jest zamieszkały przez 19 gatunków jadowitych węży, z czego 14 gatunków to przedstawiciele żmij właściwych: rodzaj Vipera i Macrovipera. 4 gatunki węży połozowatych: rodzaje Telescopus, Macroprotodon i Malpolon oraz 1 gatunek z rodziny grzechotnikowatych: Gloydius. Nie spotkamy tu natomiast węży z rodziny zdradnicowatych obejmującej min. kobry, mamby czy niemrawce. Spośród niżej wymienionych węży tylko jeden jest spotykany na terenie Polski, to żmija zygzakowata Vipera berus.

Żmije właściwe gatunki:

• Żmija łąkowa Vipera ursinii
• Żmija zygzakowata Vipera berus
• Żmija hiszpańska Vipera seoanei
• Żmija żebrowana Vipera aspis
• Żmija iberyjska Vipera latastei
• Żmija nosoroga Vipera ammodytes
• Żmija bliskowschodnia, żmija górska Vipera xanthina
• Vipera nikolskii
• Vipera lotievi
• Vipera orlovi
• Vipera dinniki
• Żmija kaukaska Vipera kaznakovi
• Żmija z milos Macrovipera schweizeri
• Żmija lewantyńska Macrovipera lebetina

Węże połozowate gatunki:

• Wąż koci Telescopus fallax
• Macroprotodon brevis
• Macroprotodon cucullatus
• Malpolon Malpolon monspessulanus

Grzechotnikowate:

• Mokasyn hali Gloydius halys

Mokasyn hali Gloydius halys jest jedynym wężem z podrodziny grzechotnikowatych którego zasięg występowania sięga granic Europy. Fot. by Yuriy75

Czy wszystkie Europejskie gatunki jadowitych węży są niebezpieczne dla człowieka?

Można śmiało stwierdzić że węże połozowate lub węże właściwe zamieszkujące Europę, nie stanowią dużego zagrożenia dla zdrowia bądź życia człowieka.

Wąż koci Telescopus fallax jest niewielkim wężem osiągającym 60-70 cm długości, zamieszkującym zachodnią i południową część Półwyspu Bałkańskiego, Turcję, rejony Kaukazu oraz Morza Kaspijskiego. Prowadzi zmierzchowo-nocny tryb życia i jest gatunkiem płochliwym, kąsającym tylko w ostateczności.

Wąż koci Telescopus fallax. Nazwa tego gatunku wywodzi się od skradania do ofiary przypominającego „kocie ruchy” Fot. by Jeffrey Sciberras

Węże z rodzaju Macroprotodon są jeszcze mniejsze (dorosłe osiągają długość około 50 cm) i w przypadku spotkania z intruzem również wybierają ucieczkę, niemniej osaczone częściej próbują kąsać. Węże te występują na Półwyspie Iberyjskim oraz w północnej Afryce.

Macroprotodon brevis Fot. by Benny Trapp

Malpolon Malpolon monspessulanus jest z kolei wyraźnie większy, osiąga 150-200 cm długości i jest dość masywnie zbudowany. Jednakże pomimo sporych rozmiarów, także ten gatunek na widok człowieka salwuje się ucieczką i to ze znacznej odległości. Przyparty do muru potrafi jednak dotkliwie kąsać. Zamieszkuje dość znaczny obszar od Półwyspu Iberyjskiego przez południe Francji, Włochy, zachodnią i południową część Półwyspu Bałkańskiego, Turcję, Zakaukazie, Morze Kaspijskie i północną Afrykę.

Malpolon Malpolon monspessulanus to największy jadowity wąż Europy. Może osiągać nawet 2 m długości. Na zdjęciu młody osobnik. Fot. by TnoXX

Jad tych węży działa bardzo słabo na człowieka, jedynie ukąszenie Malpolona może spowodować dotkliwsze objawy jak bóle głowy, dużą opuchliznę i zaczerwienienie. Nie powoduje jednak poważniejszych następstw. Ponadto zęby jadowe tych węży (tzw. typ Opisthoglypha) umiejscowione są z tyłu szczęki w jednej lub kilku parach. Żeby zatem wąż wprowadził jad musi dobrze chwycić oraz przytrzymać ofiarę, często dusząc ją dodatkowo by nie uciekła (jak w przypadku węża kociego i malpolona). Z tego powodu ukąszenia tych węży rzadko kończą się wprowadzeniem jadu. W przypadku węża kociego trzeba wręcz wetknąć palec do pyska na odpowiednią głębokość by dosięgły go kły jadowe, na co chyba żaden z nas nie miałby ochoty 🙂

Powyższe cechy sprawiają że żaden z węży połozowatych nie miał szans wskoczyć do czołowej piątki.

A węże żmijowate?

W przeciwieństwie do węży właściwych ich aparat jadowy należy do najlepiej wykształconych. Uzębienie Solenoglypha wyróżnia się dwoma dużymi zębami jadowymi, osadzonymi ruchomo w górnej szczęce. Każdy ząb ma wydrążony wewnątrz kanalik, połączony z gruczołem jadowym. Podczas ataku zęby wysuwają się niczym noże sprężynowe, i wbijają w ciało ofiary. To przystosowanie sprawia że potencjalnie każde takie ukąszenie, może zakończyć się wstrzyknięciem jadu.

Ponadto jady żmijowatych są zwykle wyraźnie silniejsze.

Typy uzębienia węży- 1. typ Aglypha (charakterystyczny dla gatunków niejadowitych). 2. Opisthoglypha (spotykany u jadowitych węży połozowatych np. malpolon, wąż koci). 3. Proteroglypha (u węży zdradnicowatych, np. kobry, niemrawce, węże koralowe). 4. Solenoglypha (węże żmijowate- żmije, grzechotniki)

Toksyczność jadu

Głównym miarą mówiącym o toksyczności danego gatunku jest wskaźnik LD50. Im niższe wartości tego wskaźnika, tym silniejszy jad. Jest jednak pewien problem….

Gdyby przyznawać miejsca za pomocą wyników uzyskanych tą metoda pomiarową, to okazałoby się że zwycięzcą zostaje: żmija hiszpańska- 0,485 mg/kg, a zaraz za nią…. żmija zygzakowata- 0,55 mg/kg (Wyniki zostały uzyskane poprzez iniekcję dożylną- najsilniej działającą na organizm). Co ciekawe wynik jadu żmii zygzakowatej bije na głowę takie gatunki jak: Niemrawiec pospolity Bungarus fasciatus– 1.289 mg/kg, Kobra królewska Ophiophagus hannah- 1.31 mg/kg, Żararaka Lancetowata Bothrops atrox– 2.835 mg/kg czy Efa piaskowa Echis carinatus- 3.26 mg/kg. A więc węży które zabijają rocznie dziesiątki tysięcy ludzi.

Jak to jest możliwe że jad tych stosunkowo słabo jadowitych żmij, nie jest tak śmiercionośny dla ludzi jak powyższych gatunków ?

Otóż należy dodać pewne uzasadnienie. Wszystkie badania dotyczące toksyczności jadu nie tylko węży ale i innych jadowitych zwierząt są prowadzone głównie na myszach laboratoryjnych. Organizm badanego gryzonia  reaguje na jad inaczej niż organizm człowieka.

Tak więc jad żmii zygzakowatej działa zabójczo no gryzonie, z kolei na ludzi jego działanie jest stosunkowo słabe. Dowodzi to by nie kierować się tylko liczbami uzyskanymi w badaniach, gdyż nie zawsze gatunek z niskim LD50 będzie bardziej niebezpieczny dla człowieka od gatunku ze słabszym/wyższym wynikiem.

Kolejną ważną kwestią jest ilość wytwarzanego jadu. Żmija zygzakowata ma małe gruczoły jadowe a ilość jadu mieszcząca się w nich, bywa mniejsza niż dawka w pojedynczym ukąszeniu niektórych kobr czy grzechotników.

Innym istotnym aspektem są objawy wywoływane przez toksynę, często ich nasilenie decyduje o życiu człowieka.

Jad europejskich żmijowatych zwykle wywołuje- obrzęk i silny ból w miejscu ukąszenia, zwiększenie krzepliwości krwi, martwicę i rozkład tkanek, obniżenie ciśnienia, objawy ze strony układu pokarmowego jak wymioty czy biegunka, niewydolność układu oddechowego oraz nerek.

Ranking top 5: co jak i dlaczego?

Głównymi kryteriami które były decydująca w przyznawaniu poszczególnych miejsc były: toksyczność jadu (jakie wywołuje objawy, czy jest zagrażający życiu bądź nie), usposobienie węża (spokojne czy agresywne), rozmiary węża (Im większy gatunek tym szersze jego pole rażenia), tryb życia i zasięg występowania.

Miejsce 5: Żmija żebrowana Vipera aspis

Żmija żebrowana Vipera aspis Fot. by Orchi

Ranking otwiera żmija żebrowana zamieszkująca północno-wschodnią Hiszpanię, środkową i południową Francję, Szwajcarię, Istrię oraz wyspowe stanowiska w Niemieckim Szwarcwaldzie. Ubarwienie tego węża jest zmienne. Grzbiet barwy popielatoszarej, jasnobrązowej do szarozielonej, pokryty jest poprzecznymi ciemnymi pręgami ustawionymi na przemian to z prawej, to z lewej strony. Spotyka się także osobniki jednolicie czarne. Głowa nieznacznie zadarta do góry, jak u wszystkich żmij właściwych, oczy mają pionowe źrenice.

Żmija żebrowana Vipera aspis

Żmija żebrowana jest nieco mniejsza od żmii zygzakowatej i osiąga do 70 cm długości. Węże te zamieszkują odludne pagórkowate tereny, wystawione na działanie promieni słonecznych i pokryte dodatkowo gęstą roślinnością zielną. Prowadzą dzienny tryb życia. Gady te są bardzo przywiązane do swojego terytorium i rzadko je opuszczają.

Żmija żebrowana Vipera aspis

Żmija żebrowana jest wężem z natury łagodnym, nie wykazującym dużej agresji. Jej jad jest nieco silniejszy od jadu żmii zygazkowatej, i ma podobne hemolityczne działanie. Ukąszenie powoduje silny ból, obrzęk w miejscu ukąszenia, dolegliwości żołądkowo- jelitowe, częstoskurcz, zwiększoną potliwość, niedociśnienie tętnicze, zmniejszenie stężenia hemoglobiny, omdlenia, trudności w oddychaniu, zaburzenia widzenia, martwica tkanek, rzadziej niewydolność nerek. Ukąszenia śmiertelne są rzadkie i wynoszą około 4 % przypadków.

Miejsce 4: Żmija bliskowschodnia, ż. górska Vipera xanthina

Żmija bliskowschodnia Vipera xanthina

Ten sporych rozmiarów wąż żmijowaty osiągający 90-130 cm, czasem nawet do 150 cm długości zamieszkuje północno-wschodnią Grecję, Trację, Azje mniejszą, oraz wyspy na północnej części morza Egejskiego. W górach dociera do wysokości 2500 m n.p.m.

Żmija bliskowschodnia Vipera xanthina

Ubarwienie ciała jasnoszare przez jasnobrązowe do oliwkowo-zielonego. Na grzbiecie widoczny jest ciemny zygzak z dużymi romboidalnymi plamami. Głowa ozdobiona dwoma rzędami ciemnych biegnących wzdłużnie plam. Aktywność zmierzchowo- nocna, w dzień chroni się przed upałem w gęstych zaroślach, kamienistych osuwiskach, gajach oliwnych a nawet wilgotnych szuwarach.

Żmija bliskowschodnia Vipera xanthina

Ten powolny wąż zwykle zamiast ucieczki polega na swoim kamuflażu, leżąc w bezruchu. Dopiero gdy to zawiedzie, zaczyna głośno syczeć a następnie kąsać napastnika. Jej silny jad poza typowym dla żmij cytotoksyczno-hemolitycznym działaniem, posiada także neurotoksyny. Ukąszenie powoduje dolegliwości żołądkowo-jelitowe, niedociśnienie, zawroty głowy, niewydolność oddechową, drgawki i konwulsje, oraz uszkodzenia tkanek. Pomimo tych objawów wypadki śmiertelne zdarzają się stosunkowo rzadko.

Miejsce 3: Żmija z Milos Macrovipera schweizeri 

Żmija z Milos Macrovipera schweizeri Fot. by Eduard Solà

Zamieszkująca Greckie Cyklady żmija z Milos (do niedawna uważana za podgatunek żmii lewantyńskiej) jest gatunkiem endemicznym. Ubarwienie od rdzawo-brązowego przez brązowo szare po ciemnoszare. U niektórych odmian widoczny jest wzór na grzbiecie w kształcie poprzecznych pasów w ciemniejszym kolorze. Wąż ten osiąga od 70 do 110 cm długości.

Żmija z Milos Macrovipera schweizeri

Gatunek aktywny głównie nocą w okresie letnim oraz w dzień na wiosnę oraz jesień.  Zamieszkuje suche kamieniste wzgórza oraz doliny porośnięte buszem i niewielkim drzewami. Głównymi ofiarami żmii z Milos są ptaki, na które poluje wspinając się na krzewy i drzewa. Czasem czyha na nie również blisko zbiorników wodnych. Ma to miejsce głównie wiosną oraz jesienią podczas sezonowych migracji ptactwa.

Żmija z Milos Macrovipera schweizeri

Żmija ta zwykle schodzi człowiekowi z drogi, ale osaczona staje się agresywna i dotkliwie kąsa. Warto mieć na uwadze że ryzykowne staje się poruszanie po gęsto zakrzewionym terenie, zwłaszcza w porze migracji ptactwa. Jad jest bardzo silny i bez pomocy medycznej może zakończyć się zgonem człowieka. Objawy wywoływane ukąszeniem są typowe dla węży żmijowatych. Do ukąszeń dochodzi jednak rzadko, gdyż gad ten należy do gatunków zagrożonych wyginięciem.

Miejsce 2: Żmija Lewantyńska Macrovipera lebetina 

Żmija Lewantyńska Macrovipera lebetina Fot. by Hectonichus

Jest największą żmiją Europy. Długość ciała to średnio 110-150 cm długości, jednak rekordowe osobniki dorastają nawet do 200 cm. Obszar występowania tego węża obejmuje kilka wysp we wschodniej części morza Egejskiego, Cypr, Turcję, Bliski wschód (od Libanu po Pakistan), Afrykę północną (Algierię, Tunezję, Maroko), północne Indie, Uzbekistan, Turkmenistan, południowo-zachodni Kazachstan i południową cześć Rosji (Dagestan).

Dzieli się na 5 podgatunków różniących się min. ubarwieniem od szarego przez szarożółte po jasnobrunatne, z dwoma szeregami ciemnych plam ustawionych naprzeciw lub na przemian siebie. Czasem tworzą one falistą pręgę na grzbiecie. Głowa ozdobiona odwróconą piątką rzymską z dwiema ukośnymi plamkami.

Żmija Lewantyńska Macrovipera lebetina

Gad ten preferuje porośnięte skąpą roślinnością kamieniste stoki, oraz widne suche lasy. Często spotyka się ją w pobliżu siedzib ludzkich w ogrodach bądź starych budynkach gdzie poluje na gryzonie lub niewielkie ptaki w tym hodowlane. Aktywna w chłodniejszych porach dnia bądź nocą. Pomimo swojej wielkości potrafi szybko się poruszać na krótkich dystansach. Kiedy jednak zostaje osaczona staje się bardzo agresywna i nie waha się kąsać nawet na odległość połowy swojego ciała. Żmija lewantyńska ma długie zęby jadowe mierzące 20 mm i największe gruczoły jadowe spośród wszystkich europejskich żmijowatych (pond 8-krotnie pojemniejsze niż u żmii zygzakowatej). Dzięki temu może wprowadzić duże ilości jadu głęboko w ciało ofiary.

Żmija Lewantyńska Macrovipera lebetina

Toksyna ma podobne działanie do żmii z Milos, wywołując min. silne krwawienie. Ukąszenie jest bardzo niebezpieczne dla człowieka, i może zakończyć się śmiercią jeśli nie zostanie uzyskana pomoc medyczna. Żmija lewantyńska odpowiada za wiele wypadków pokąsań w rejonie swego występowania. Tylko ograniczony zasięg w Europie, nie pozwolił jej na zajęcie pierwszego miejsca.

Miejsce 1: Żmija nosoroga Vipera ammodytes 

Żmija nosoroga Vipera ammodytes Fot. by Elena Terkel

Numer jeden w moim rankingu. Jej nazwa wywodzi się od charakterystycznego mierzącego ok. 5 mm długości wyrostka na pysku. Zamieszkuje rozległe połacie środkowej i południowej Europy: od północnych Włoch i południowej Austrii przez Słowenię, Południowe Węgry, Chorwację, Rumunię, Serbię, Bośnię i Hercegowinę, Albanię, Macedonię, Bułgarię, Grecję, Cyklady, Turcję aż po Syrię i Kaukaz.

Grzbiet barwy jasnoszarej, jasnobrązowej, czerwonobrązowej do ciemnobrązowej. Pośrodku grzbietu charakterystyczny ciemny zygzak. Na końcu pyska charakterystyczny skierowany ku górze wyrostek. Żmija nosoroga osiąga średnio 70- 90 cm długości, maksymalnie do 120 cm.

Żmija nosoroga Vipera ammodytes Fot. by Pierre-Yves Vaucher

Preferuje suche kamieniste zbocza z rzadkimi krzewami, widne lasy, pochyłe łąki oraz łagodne zbocza górskie. W górach występuje do wysokości 2000 m. Prowadzi dzienno- zmierzchowy tryb życia. Podobnie jak żmija z Milos chętnie wspina się na drzewa i krzewy by polować na migrujące ptactwo. Zwykle powolna lecz w przypadku zagrożenia potrafi szybko się oddalić. Osaczona skutecznie kąsa wykonując błyskawiczny skok na odległość ponad 40 cm (z tego względu nazywana jest w Chorwacji: poskok).

Do ukąszeń najczęściej dochodzi kiedy wąż zostaje poruszony podczas przedzierania sie przez gęsto porośnięty teren. Zdarza się że człowiek zostaje ukąszony w mocno ukrwione miejsce np. szyję lub twarz co jest szczególnie niebezpieczne. Żmija nosoroga jest uważana za najjadowitszego węża Europy.

Żmija nosoroga Vipera ammodytes

Jad ma działanie typowe dla żmijowatych. Przy ukąszeniu często występuje martwica tkanek. Bez pomocy medycznej ukąszenie często bywa śmiertelne. Gatunek ten odpowiada za największą liczbę zgonów spowodowanych ukąszeniami węży w Europie.

A więc zwycięzcą zostaje żmija nosoroga, przesądziły o tym szeroki zasięg występowania, dość długie zęby jadowe (13 mm długości), silny jad i duża skuteczność podczas ataku (często z drzew bądź krzewów).

A co z pozostałymi gatunkami ?

Żmija zygzakowata Vipera berus to najpowszechniej występująca żmija właściwa w Europie. Jednakże jej ukąszenie, może stwarzać zagrożenie dla dzieci czy osób starszych bądź osób uczulonych na jej jad.

Żmija hiszpańska Vipera seoanei gatunek mający najniższe LD50 wśród europejskich węży, nie jest uważana za bardziej niebezpieczną od żmii zygzakowatej.

Żmija hiszpańska Vipera seoanei Fot. by BennyTrapp

Podobnie żmija iberyjska vipera latasti, przypominająca nieco wyglądem żmiję nosorogą, gdyż na jej pysku również jest obecny charakterystyczny wyrostek. Posiada większe gruczoły jadowe od wyżej wymienionych, ale jad słabszy.

Żmija iberyjska vipera latasti Fot. by TimVickers

Żmija łąkowa Vipera ursinii zamieszkująca Bałkany, wschodnią Europę i środkową Azję, ma najsłabszy jad spośród Europejskich gatunków węży. Jej ukąszenie nie zagraża życiu człowieka.

Żmija łąkowa Vipera ursinii

Vipera nikolskii to gatunek zamieszkujący centralną Ukrainę i południowo-zachodnią Rosję. Obecnie to stosunkowo słabo poznany wąż, nie testowany jeszcze pod kątem toksyczności.

Vipera nikolskii

Żmija kaukaska Vipera kaznakovi to niewielki wąż dorastający do 60 cm długości. Występuje w górach Anatolii, Gruzji i Kaukazu. Jest to gatunek stosunkowo słabo jadowity.

Żmija kaukaska Vipera kaznakovi

Vipera lotievi, Vipera orlovi, Vipera dinniki to żmije zamieszkujące wysokogórskie obszary Kaukazu, graniczące między Europą a Azją. Są one stosunkowo słabo poznane, i niewiele wiadomo o ich jadzie.

Vipera orlovi

Vipera dinniki

Z kolei mokasyn hali Gloydius halys to gad o silniejszym jadzie niż żmija zygzakowata, niemniej jest to w zasadzie azjatycki gatunek, którego zasięg występowania ociera się o wschodnie krańce Europy. Spotykany jest w środkowej Azji od wschodnich wybrzeży Morza Kaspijskiego przez Uzbekistan, Turkmenistan, Kazachstan, Afganistan, Rosję (w tym południowe krańce Syberii) przez Mongolię po północne Chiny. Są to odludne tereny o surowym klimacie. Najwięcej ukąszeń tego węża notuje się w Chinach.

 Ciekawostki

• Szacuje się że w Europie rocznie zostaje pokąsanych ok 30 000 osób z czego ok. 30 ukąszeń kończy się śmiercią.
• Zamieszkujący południowo-zachodnią Europę połoz żółtozielony Coluber viridiflavus wykazuje odporność na jad żmij, i chętnie na nie poluje.
• Węże niejadowite dysponują typem uzębienia Aglypha, charakteryzującym się zębami mniej więcej równej wielkości i pozbawionymi rowków bądź wewnętrznych kanalików.

 Bibliografia

1. Płazy i gady gatunki środkowo europejskie, Gruber U., MULTICO.
2. Gady jadowite, Jaroniewski W., PZWS, Warszawa 1973.
3. Encyklopedia zwierzęta, Zweifel G., Elipsa, Warszawa 1999.
4. Venomous Animals and Their Venoms, Buchrel W., Academic press, London 1968.
5. Venomous Snakes of the World, O’Shea M., New Holland publishers, London 2005.
6. terrarium.com.pl
7. trimek.pl

Podobne artykuły

• 

  Ludojady #2. Rekiny, katastrofa okrętu USS Indianapolis

• 

  Prehistoryczne monstra #3. Xiphactinus

• 

  Ludojady #1. Tygrysy z Chowgarh