Europa podobnie jak na pozostałe kontynenty (za wyjątkiem Antarktydy) jest zamieszkała przez różne gatunki pajęczaków. Część z nich dysponuje jadem który umożliwia im zdobywanie pożywienia czy obronę przed napastnikami. Jednakże które z tych ośmionożnych stworzeń mogą być niebezpieczne dla człowieka? Czy powinniśmy się ich obawiać nie mniej niż tych spotykanych w tropikalnej części świata? Najwyższy czas przedstawić pięć gatunków pajęczaków które lepiej mieć na uwadze.

Warto zaznaczyć że podobnie jak w przypadku węży, nasz kontynent nie obfituje w gatunki posiadające dość silny jad mogący zagrozić życiu człowieka. Można wręcz sądzić że mamy szczęście… Żyjemy w stosunkowo bezpiecznej Europie, podczas gdy sąsiadujące z nią obszary takie jak Północna Afryka czy Bliski Wschód słyną z najbardziej niebezpiecznych gatunków pajęczaków na świecie (głównie skorpionów). Z tego względu mój ranking wygląda tak a nie inaczej- pierwotnie miałem napisać o najjadowitszych pająkach, jednak z powodu niedostatecznej liczby takowych gatunków zostałem zmuszony rozszerzyć ranking o całą gromadę. Przy okazji… dzięki temu niektórzy zapewne dowiedzą się że pająki oraz skorpiony są ze sobą spokrewnione. Wraz z innymi rzędami jak np. roztocza, kosarze, czy zaleszczotki tworzą gromadę znaną nam jako pajęczaki.

Powszechny w Polsce zaleszczotek książkowy Chelifer cancroides, bywa mylnie brany za skorpiona. Fot. by Christian Fischer

Słownik pojęć:

Metasoma – inaczej zaodwłok, jest segmentowaną częścią ciała skorpiona, która jest zakończona kolcem jadowym.

Tergity – stwardniałe zesklerotyzowane części ciała, powstałe pierwotnie lub wtórnie przez oddzielenie się od skóry szwem lub błoną.

Które europejskie gatunki pająków mogą być groźne dla człowieka?

Szacuje się że Europę zamieszkuję ponad 4300 gatunków pająków. Ogromna większość z tej liczby nie stanowi żadnego zagrożenia dla zdrowia człowieka. Jad gatunków zamieszkujących umiarkowaną strefę klimatyczną jest z reguły słaby. Co więcej wiele gatunków jest na tyle małych, bądź ma na tyle krótkie szczękoczułki, że nie są one w stanie przebić ludzkiej skóry. Ukąszenie wielu powszechnych u nas pająków można porównać do ukłucia komara. Nieco większe gatunki jak krzyżaki czy kątniki ze względu na rozmiar szczękoczułek mogą ugryźć boleśniej, jednakże na niewielkim bólu i zaczerwienieniu zabawa się kończy… Dotkliwiej mogą pokąsać duże i dość agresywne pogońce z rodzaju Lycosa, powszechne na południu oraz w środkowej części Europy. Podobnie jest z pająkami z rodzaju Dysdera. Ukąszenia tych pająków są jednak porównywalne z użądleniem przez pszczołę.

Przedstawiciel rodzaju Dysdera – Komórczak okazały Dysdera crocata. Fot. by Fritz Geller-Grimm

Przedstawiciel pająków pogońcowatych z rodzaju Lycosa.

Silniejszym jadem dysponują pająki, których ukąszenie może wywołać dotkliwsze objawy, głównie ze strony układu pokarmowego. Tego typu symptomy mogą wystąpić po ukąszeniu min. trzech gatunków pająków które są spotykane także w Polsce. Jednym z nich jest kolczak zbrojny Cheiracanthium punctorium oraz bagniaki Dolomedes spp. Objawy tych ukąszeń opisałem już w artykule – Kilka ciekawych gatunków pająków spotykanych w Polsce, do którego odsyłam zainteresowanych. Na pocieszenie dodam, że ukąszenia tych pająków w żadnym stopniu nie zagrażają życiu człowieka. Ponadto gatunki te są u nas stosunkowo rzadko spotykane, chociaż warto mieć na uwadze że głównie na południu Europy, kolczaki  są dość pospolite.

Kolczak zbrojny Cheiracanthium punctorium.

Ostatnią grupą są pająki których ukąszenie poza dotkliwymi symptomami może także stwarzać zagrożenie dla zdrowia oraz życia człowieka. W tej grupie znajdą się pająki z rodzaju Macrothele, Loxosceles oraz Latrodectus. W przypadku pokąsania przez te pająki wskazana byłaby pomoc medyczna.

Czy europejskie gatunki skorpionów stanowią zagrożenie dla zdrowia oraz życia człowieka?

Skorpiony są rzędem pajęczaków który szczególnie kojarzy się nam z silnie jadowitymi gatunkami zwierząt. Zwierzęta te często cieszą się złą sławą. Spotykając je często drżymy z obawy o własne zdrowie bądź życie. Czego zatem można się spodziewać po ukłuciu któregoś z nich? Tu postaram się prześwietlić wszystkie rodziny i rodzaje skorpionów występujących na naszym kontynencie.

Wcześniej jednak warto poznać pewną ciekawostkę, która pomoże wam nico zorientować się w jadowitości poszczególnych gatunków. Istnieje ogólnie przyjęta zasada, że im skorpion ma cieńsze szczypce oraz masywniejszą metasomę, tym silniejszy ma jad. Są co prawda wyjątki od tej reguły, niemniej jeśli spojrzymy na przedstawicieli rodziny Buthidae, to gatunki o najsilniejszym jadzie mają wąskie szczypce. Wynika to najprawdopodobniej z tego, że silniejszy jad jest pomocny przy uśmiercaniu dużych ofiar, których nie są w stanie zmiażdżyć szczypce. U gatunków z większymi szczypcami jad służy częściej do obrony przed napastnikiem, gdyż już masywne kleszcze okazują się wystarczające do uśmiercenia zdobyczy.

Jeśli chodzi zaś o toksyczność jadu mierzoną metodą LD50, to skorpiony których siła jadu mieści się w przedziale 2,00 mg/kg do 5,00 mg/kg. mogą w wielu przypadkach stanowić zagrożenie dla zdrowia bądź śmierć człowieka. Jednakże należy pamiętać że równie ważnymi czynnikami są ilość wydzielanego jadu (skorpiony potrafią dozować wstrzykiwaną dawkę), jego skład oraz objawy nim wywoływane. W przypadku skorpionów trudno jednak polegać na tym wskaźniku, gdyż tylko bardzo niewielka część gatunków została przebadana.

Euscorpiidae

Rodzina ta jest reprezentowana przez 11 rodzajów w tym rodzaj Euscorpius. Przedstawiciele tego rodzaju to najliczniejsze i najczęściej spotykane gatunki skorpionów. Zamieszkują one znaczny obszar centralnej i południowej Europy. Północna granica występowania tych skorpionów przebiega przez południowe Czechy oraz Węgry. Chociaż jeden z gatunków Euscorpius flavicaudis został zawleczony na południe Anglii, gdzie doskonale się zaaklimatyzował. Są to raczej niewielkie skorpiony o długości ciała nie przekraczającej 5 cm. Budowa ciała dość krępa, z masywnymi szczypcami. Co ciekawe preferują one stosunkowo chłodne i wilgotne siedliska. Często lubią wciskać się do zabudowań ludzkich.

Jad przedstawicieli Euscorpius jest niegroźny dla człowieka. Porównywalny jest do ukłucia pszczoły lub osy. Ukłucie wywołuje jedynie swędzenie oraz zaczerwienienie, rzadziej dochodzi do odrętwienia ukłutej części ciała. Symptomy te znikają zwykle po kilku godzinach. Co ciekawe nie zanotowano nawet przypadków szoku alergicznego, chociaż nie można zupełnie wykluczyć jego wystąpienia. Do samych ukąszeń dochodzi rzadko, gdyż skorpiony te nie są agresywne. Niektóre mniejsze gatunki nie są nawet w stanie przebić ludzkiej skóry.

Skorpion karpacki Euscorpius carpathicus. Fot. by anabis_n

Zawleczony na Wyspy Brytyjskie Euscorpius flavicaudis, dobrze zaadaptował się do panujących tam warunków. Fot. by BlueBreezeWiki

Troglotayosicidae

Podobnie jak w przypadku Euscorpiidae, spotkamy tu tylko jeden rodzaj Belisarius liczący dwa gatunki: Belisarius ibericus i Belisarius xambeui. Są to górskie gatunki. Pierwszy spotykany jest w Sierra de las Nevis na południu Hiszpanii, drugi zamieszkuje południowo-wschodnią część Pirenejów. Oba gatunki są dość rzadko spotykane. Preferują one skaliste zbocza oraz jaskinie w których mogą się ukryć. Z uwagi na środowisko jaskiń Belisarius xambeui nie posiada pigmentacji oraz oczu. Rozmiarowo porównywane są do Euscorpiusów, a ich jad nie stanowi zagrożenia dla człowieka.

Jaskiniowy gatunek skorpiona – Belisarius xambeui. Fot. by Totodu74

Iuridae

W Europie można spotkać 8 gatunków z trzech rodzajów: Calchas, Iurus i Protoiurus. Spotkać je można głównie na Greckich wyspach Morza Egejskiego oraz Krecie. Zamieszkują głównie suche półpustynne siedliska, choć niektóre gatunki spotyka się w wilgotniejszych dolinach rzecznych. Przedstawiciele tej rodziny wyróżniają się wielkością, zwłaszcza Iurus dufoureieus osiągający 10 cm długości. Charakterystyczna dla tych skorpionów jest wąska metasoma i masywne szczypce. Ukąszenie tych skorpionów jest bolesne, jednak zwykle nie wywołuje objawów zagrażających zdrowiu człowieka.

Iurus dufoureieus jest największym Europejskim skorpionem. Fot. by Ersen Aydyn Yagmur.

Buthidae

Rodzina ta słynie z najjadowitszych gatunków skorpionów świata. Na naszym kontynencie, występują dwa rodzaje: Buthus i Mesobuthus. Z tych rodzajów spotkamy około 5 gatunków. Charakteryzują się wąskimi szczypcami, masywną metasomą i jasnym ubarwieniem. Osiągają do 9 cm długości. Są szybkie i agresywne. Jad tych skorpionów jest wyraźnie silniejszy niż gatunków należących do wcześniejszych rodzin.

Ranking top 5: Co, jak i dlaczego?

Podobnie jak w przypadku artykułu o najjadowitszych wężach Europy, także tu skupię się na kryteriach takich jak: toksyczność jadu, objawy wywoływane ukłuciem/ukąszeniem, usposobienie oraz poziom agresji, tryb życia oraz zasięg występowania. Na koniec wspomnę również o kilku gatunkach które nie miały szansy wskoczyć do czołowej piątki.

Miejsce 5: Macrothele calpeiana

Macrothele calpeiana. Fot. by Teresa Farino

Jeden z dwóch przedstawicieli rodziny Hexathelidae występujących w Europie, jest jednym z największych gatunków pająków na naszym kontynencie. Zamieszkuje południową część Półwyspu Iberyjskiego oraz północno-zachodnie krańce Afryki. Dorasta do 3,5 cm długości, a wraz z odnóżami około 8 cm (samica większa od samca). Gatunek ten charakteryzuje się połyskującym, jednolicie czarnym kolorem ciała. Odwłok rzadko porośniętymi włoskami, zakończony jest długimi kądziołkami przędnymi.

Macrothele calpeiana kopie głębokie nawet na metr norki, których wejście jest lejkowato wyściełane przędzą. Jego gniazda najczęściej znajdują się pod korzeniami lub kamieniami. Ich właściciel czyha wewnątrz norki na ofiary które wpadną w sieć. Prowadzi nocny tryb życia. Samice mogą dożywać nawet 15 lat. Zaniepokojony zwykle chowa się w norce, jednak prowokowany wykazuje agresywne zachowanie, unosząc przednie odnóża i ukazując kły jadowe. Dzięki długim i silnym szczękoczułkom, może bez trudu boleśnie pokąsać człowieka.

Macrothele calpeiana

Pająk ten dysponuje silnym, działającym neurotoksycznie jadem. Prawdopodobnie silniejszym niż u najjadowitszych ptaszników. Jednakże przypadki ukąszeń zdarzają się bardzo rzadko. Z tego względu trudno jest natknąć się w literaturze na objawy wywołane ukąszeniem, choć najprawdopodobniej są one zbliżone do innych pająków z tego rodzaju, czyli: silny ból, swędzenie, zaczerwienienie, opuchlizna, czasem również nudności, wymioty czy zawroty głowy. Nie zanotowano zgonów spowodowanych działaniem jadu, jednak w kilku zanotowanych przypadkach konieczna była hospitalizacja.

Miejsce 4: Buthus occitanus

Buthus occitanus. Fot. by Emmanuel Boitier

Mieszkaniec suchych pustynnych i półpustynnych obszarów północnej i środkowej Afryki, oraz śródziemnomorskich terenów Europy: Portugalii, Hiszpanii i południowej Francji. W rejonie swojego występowania dociera do 1000 m.n.p.m. Jest to dość powszechnie spotykany gatunek. Osiąga 6-8 cm długości. Skorpion ten ma piaskowo-żółte ubarwienie z ciemną granulacją w kształcie liry na karapaksie oraz brązowymi poprzecznymi prążkami na płytkach grzbietowych. Masywna metasoma, szczypce wąskie i podłużne.

Buthus occitanus w zależności od podgatunku cechuje się zmiennym ubarwieniem oraz… poziomem toksyczności jadu. Fot. by Bernard DUPONT

Typowo dla skorpionów buduje norki lub wykorzystuje już powstałe bądź kryje się pod kamieniami. Aktywny głównie w dzień, przeczesuje teren w poszukiwaniu ofiar, zwykle mniejszych od siebie bezkręgowców. Jest gatunkiem szybkim, zdecydowanie agresywnie nastawionym wobec napastnika. Ukłucie jest bolesne, jednakże nie groźne dla osoby dorosłej. Groźniejsze konsekwencje może mieć u dzieci lub alergików. Typowe objawy to ból, opuchlizna, świąd, zwiększona potliwość.

Powyższe następstwa ukąszenia dotyczą europejskiego podgatunku, natomiast afrykański ma jad wyraźnie silniejszy, mogący zagrozić życiu również dorosłym. Samo porównanie LD5O wynosi 4,15 mg wobec 0,9 mg na korzyść afrykańskiego podgatunku Buthus occitanus tunetanus. Dane z Maroka zebrane z lat 2001-2005 mówią o 429 ofiarach śmiertelnych (w większości dzieci) z pośród 100 000 odnotowanych ukłuć.

Miejsce 3: Loxosceles rufescens

Loxosceles rufescens

Europejski krewny okrytego złą sławą pustelnika brunatnego Loxosceles reclusa. Jest spotykany na znacznym obszarze basenu śródziemnomorskiego: od Półwyspu Iberyjskiego przez Francję, Włochy, wybrzeże Morza Adriatyckiego do Grecji, część wysp morza Egejskiego wraz z Kretą przez Turcję, Bliski Wschód po północną Afrykę. Pająk ten jest stosunkowo niewielki – osiąga 7-8 mm długości (samiec i samica osiągają zbliżone rozmiary). Ma długie, smukłe odnóża i podłużny odwłok. Ubarwienie głowotułowia i odnóży karmelowo-żółte lub brązowe-żółte, odwłok nieco bardziej szarawy. Charakterystyczny dla tego gatunku jest wzór przypominający skrzypce na głowotułowiu.

Pająki te naturalnie  spotykane są pod korą drzew, jednak wraz z rozwojem urbanizacji szczególnie chętnie upodobały sobie ludzkie zabudowania. Szczególnie chętnie preferują ciemne, ciepłe i suche kąty. Często spotykane bywają w stosach tektury, która szczególnie im odpowiada. Pająk ten buduje nieregularne złożone ze wstęg sieci, które służą mu za schronienie. Na łowy wychodzi nocą. Poszukując swoich ofiar często wchodzi pod ubrania, do butów i innych używanych przez ludzi przedmiotów. Wtedy właśnie dochodzi do ukąszeń. Z natury pająk ten nie jest agresywny- w kontakcie z człowiekiem wycofuje się. Kąsać zaczyna wtedy kiedy zostanie nieumyślnie przyciśnięty przez człowieka.

Loxosceles rufescens szczególnie upodobał sobie stosy tektury. Fot. by James W. Beck

Skutki ukąszenia przypominają nieco grę w rosyjską ruletkę. Około połowa ugryzień nie powoduje dotkliwych objawów, poza bólem czy zaczerwienieniem. Jednak w innych przypadkach, dochodzi do rozległych martwic w miejscu ugryzienia. Powodem tego jest hemotokosyczne działanie jadu wywołujące uszkodzenie tkanek. Powstałe zmiany martwicze goją się niezwykle długo, pozostawiając trwałe blizny na skórze. Jeszcze gorsze w skutkach jest wystąpienie objawów określanych mianem loxsoscelizmu. Powstają one gdy rozprzestrzeniający się jad atakuje organy wewnętrzne wywołując objawy ogólnoustrojowe. Są to wymioty, nudności, gorączka, wysypki, bóle mięśni i stawów, niedokrwistość hemolityczną (spowodowaną zniszczeniem płytek krwi), wewnętrzne krwotoki i niewydolność nerek. Symptomy te mogą doprowadzić do zgonu, niemniej występują one naprawdę rzadko, najczęściej u osób ze słabą odpornością immunologiczną. Szeroki zasięg występowania i jad trawiący tkanki pozwolił na zajęcie trzeciego miejsca.

Miejsce 2: Mesobuthus gibbosus

Mesobuthus gibbosus

To gatunek uważany z najjadowitszego skorpiona Europy. Osiąga 7-8 cm długości. Ubarwiony zmiennie zależnie od rejonu występowania – od żółtawego po brązowy z pięcioma ciemnymi, podłużnymi pasami na tergitach. Występuje on na Półwyspie Bałkańskim w krajach takich jak: Albania, Czarnogóra, płd. część Serbii, Macedonia, Grecja, Bułgaria, wyspy na Morzu Jońskim, Turcję do Syrii. Preferuje on suche otwarte obszary do wysokości 1500 m.n.p.m. W dzień kryje się w skalnych rumowiskach, kamienistych zboczach, kępach traw oraz w gajach oliwnych. Nie kopie nor, lecz wykorzystuje naturalne kryjówki. Nocą wychodzi na żer, czasem zapuszczając się pod ludzkie siedziby.

Mesobuthus gibbosus nie jest wybrednym łowcą. Na zdjęciu z upolowanym skorpionem z rodzaju Euscorpius. Fot. by Gioele Tropea

Nie jest wybrednym gatunkiem i chwyta wszystko co jest w stanie obezwładnić (w tym inne skorpiony). Najpierw ofiara jest chwytana za pomocą wąskich szczypiec, których zadaniem jest przytrzymywanie (nie miażdżenie), po czym zadaje zabójcze ukłucie. Jest szybkim, agresywnym gatunkiem, nie wahającym w razie zagrożenia miotać w napastnika kolcem jadowym. LD50 dla tego gatunku wynosi 0,4 mg. Jad ma działanie neurotoksyczne. U człowieka może on wywołać komplikacje z układem serca i krążeniem. Główne objawy to silny ból, obrzęk, swędzenie, skurcze mięśni, wzrost temperatury, potliwość. W innych przypadkach (głównie u dzieci i osób starszych) To dodatkowo nasilone bóle klatki piersiowej, bladość skóry, odrętwienie, wzrost ciśnienia krwi, znacznie przyśpieszone tętno.

Bardzo groźnym następstwem wymienionych objawów jest wystąpienie szoku hipoglikemicznego, który może zakończyć się śmiercią. Ukąszenia tego gatunku stanowią poważne zagrożenie dla osób z chorobami układu krążenia, dzieci i osób starszych. U zdrowych dorosłych osób ukłucie zwykle nie jest śmiertelne. Powyższe atrybuty pozwoliły mesobuthusowi pokonać wszystkie pozostałe europejskie skorpiony i zająć drugie miejsce, jednak nie na zwycięstwo.

Miejsce 1: Karakurt Latrodectus tredecimguttatus

Karakurt Latrodectus tredecimguttatus

W skrócie: faworyt nie zawiódł… Oto zwycięzca porównania – należący do czarnych wdów karakurt. Spotykany na ogromnym obszarze basenu Morza Śródziemnego i centralnej Azji (Od Półwyspu Iberyjskiego przez południową Francję, Włochy, południową część Bałkanów, Krym. Następnie Turcja, Zakaukazie, południowo-zachodnia Rosja, południe Kazachstanu po Chiny.

Typowo dla rodzaju Latrodectus pająk ten charakteryzuje się dużym pękatym odwłokiem, niewielkim głowotułowiem i smukłymi odnóżami. Barwa ciała to czerń. Na odwłoku charakterystyczne są czerwone  plamy ustawione poprzecznie. Dorosłe samice osiągają długość 10- 15 mm, samce są znacznie mniejsze i smuklejsze, długości 4-6 mm. Karakurty spotykane są zwykle w suchych siedliskach bogatych w kryjówki chroniące przed upałem czyli gruzowiska, kora lub pnie drzew czy gęste zarośla. Zdarza się że pająki te wchodzą do ludzkich zabudowań.

Charakterystyczną cechą karakurta jest ubarwiony w czerwone bądź żółtawo-pomarańczowe plamy odwłok. Fot. by M_Colombo

Warto wiedzieć że karakurt to bardzo skuteczny łowca. Buduje on niezwykle mocne sieci, przypominające kształtem kopułę, z której lepkie nici przymocowane są do ziemi. Nici te są mocno naprężone. Przechodząca ofiara zaczepiając o jedną z nich natychmiast się przykleja, po czym unoszona jest nad ziemię, zaplątując się w kolejne nici. Jedyne co pozostaje pająkowi to skrępowanie zdobyczy lepką przędzą. W ten sposób czarne wdowy potrafią chwytać zwierzęta dużo większe i silniejsze od siebie- nawet skorpiony czy niewielkie jaszczurki. Pająki te nie są agresywne, kąsają one w obronie własnej gdy pająka się np. przyciśnie.

Za pomocą tylnych odnóży, karakurt zarzuca lepką przędzę na swoje ofiary.

Ukąszenie jest niezwykle bolesne, może ono wywołać zespół objawów zwany jako latrodektyzm. Powoduje ono: silny, rozprzestrzeniający się ból, opuchlizna, drgawki, wymioty, aż do paraliżu mięśni oddechowych i śmierci. Na szczęście tego typu ukąszenia trafiają się stosunkowo rzadko. Większość bywa „sucha” (bez wprowadzenia toksyny do ustroju) bądź wywołuje mniej nasilone objawy. Mimo to nie należy lekceważyć żadnego ukąszenia, gdyż jad karakurta jest w stanie uśmiercić nawet duże zwierzęta kopytne jak konie czy wielbłądy.

Pozostałe gatunki pajęczaków:

Kolczak zbrojny Cheiracanthium punctorium – Powszechny na południu Europy, i do tego agresywny pająk którego jad może wywołać nieprzyjemne, trwające nawet kilka, kilkanaście dni objawy. Jednakże jego ukąszenia nie zagrażają życiu bądź trwałemu uszczerbku na zdrowiu człowieka.

Bagniki Dolomedes spp. – Podobnie jak w przypadku kolczaka zbrojnego – na nieprzyjemnych objawach ukąszenie się kończy…

Latrodectes lilianae – Drugi gatunek czarnej wdowy spotykany na odludnych, suchych obszarach Półwyspu Iberyjskiego. Jad słabszy niż u karakurta, nie zagrażający człowiekowi.

Steatoda spp. – Są to tzw. Fałszywe czarne wdowy. Powszechnie spotykane w Europie. Kąsają tylko w obronie własnej. Ich ukąszenie tylko w wyjątkowych przypadkach wywołuje objawy wymagające pomocy medycznej. Spotykanym u nas gatunkiem jest niegroźny zyzuś tłuścioch Steatoda bipunctata.

Macrothele cretica – Krewniak M. calpeiana, będący jednak endemitem zamieszkującym Kretę.

Buthus spp. (Buthus elongatus, Buthus ibericus, Buthus montanus) – Gatunki skorpionów zamieszkujące ograniczone obszary na południu Hiszpanii. Jak w przypadku innych przedstawicieli rodzaju Buthus, ukłucie może wywołać dotkliwsze objawy niż w przypadku innych rodzin skorpionów, niemniej nie zagrażają one życiu człowieka.

Bibliografia

1. 55 najniebezpieczniejszych zwierząt świata, Ludwig M., Gebhardt H., KDC, Warszawa 2007.
2. Skorpiony, Wiejski-Wolschendorf R., Egros, Warszawa 2002.
3. Pająki najważniejsze gatunki krajowe, Bellmann H., MULTICO.
4. Co i jak, tom 68, Pająki, Sielmann H., ATLAS, Wrocław 2005.
5. sites.google.com/site/venomousdangerous/spiders/europe-s-most-venomous-spiders
6. www.ntnu.no
7. www.terrarium.com.pl
8. www.araneae.unibe.ch
9. www.livescience.com

Podobne artykuły

• 

  Ludojady #2. Rekiny, katastrofa okrętu USS Indianapolis

• 

  Prehistoryczne monstra #3. Xiphactinus

• 

  Ludojady #1. Tygrysy z Chowgarh