InneOwadyPolskaZwierzęta

Ćmy, motyle nocne (Heterocera)

Ćmy, motyle nocne (Heterocera)

Latające owady nocne, dla niektórych fascynujące, dla innych okropne. Kiedy do mieszkania wleci ćma, trudno ją złapać czy wygonić. Ich wrażliwość na światło (nie tylko) naturalne do dzisiaj pozostaje tajemnicą, którą wielu chciałoby odkryć.

Klasyfikacja

  • Gromada: owady
  • Podgromada: owady uskrzydlone
  • Rząd: motyle

Występowanie

Jak większość owadów opanowały wszystkie kontynenty poza biegunami. Istnieją gatunki egzotyczne, spotykane wyłącznie w wilgotnych lasach równikowych, jak i gatunki powszechne, będące częstymi gośćmi w ludzkich domostwach.

Ćma Hyalophora columbia.

Charakterystyka

Sylwetka i ubarwienie

Ćmy zwykle mają grube i owłosione ciało, co bardzo odróżnia je od motyli (Lepidoptera), które są smuklejsze i pozbawione futerka. Na skrzydłach widoczne są większe łuski, ich ilość zmniejsza zużycie ciepła w chłodne noce i dni. Łuski przeznaczone są także do zakłócania sygnałów echolokacyjnych nietoperzy – największych wrogów ciem.

Większość motyli ma jasno ubarwione skrzydła, podczas gdy ćmy są z reguły brązowe, szare, białe lub czarne, ozdobione zygzakami lub spiralami stając się mniej widocznym kąskiem dla drapieżników.

Wiele gatunków motyli nocnych może się również pochwalić jasnymi skrzydłami, zwłaszcza odmiany dzienne i trujące.

Osobniki aktywne za dnia lokalizują inne ćmy wizualnie, a nie przez feromony jak czynią to ich szarzy nocni kuzyni.

Ćma Pawica atlas (Attacus atlas) – rozpiętość skrzydeł tych ciem może osiągać nawet 28-29 cm.

Oczy i tryb życia

Wbrew pozorom motyle i ćmy mają zróżnicowaną anatomię oczu. Ćmy posiadają tzw. oczy superpozycyjne, dzięki czemu obraz przez nie widziany jest jaśniejszy, ale i mniej wyraźny od tego jaki widzą apozycyjne oczy motyli dziennych. Łatwiej przystosowują się do środowiska nocnego, lepiej widzą kontury, nie rozróżniają bowiem kolorów w przeciwieństwie do motyli i ciem dziennych.

Większość ciem prowadzi nocny lub zmierzchowy tryb życia, istnieją jednak wyjątki np. dobowa brudnica nieparka (Lymantria dispar) czy tzw. ćmy słońca – uranidowate (Uraniidae).

Ćmy zazwyczaj odpoczywają ze skrzydłami ułożonymi po bokach ciała, motyle siadają ze skrzydłami sterczącymi nad grzbietem. Większość nocnych motyli składa skrzydła nad grzbietem, zwłaszcza w miejscach ciasnych, w których nie ma możliwości pełnego ich rozłożenia.

Jednym z gatunków mylących są ćmy z rodziny miernikowcowatych, np. piędzik przedzimek (Operophtera brumata).

Ćma Coscinocera hercules. Największa ćma Australii – rozpiętość jej skrzydeł sięga 27 cm.

Czułki i metamorfoza

Patrząc na czułki ćmy łatwo można ją odróżnić od motyla, ponieważ są z reguły grzebieniowate lub pierzaste, czasem nitkowate. Wyjątkami potwierdzającymi regułę są ćmy z rodziny Castniidae, Apoprogoninae, Sematuridae i Uraniidae, których czułki wyglądają jak cienkie rogi.

Większość niedorosłych postaci ciem tworzy jedwabne kokony, w których dochodzi do przemiany.

Ćmy z rodziny zawiskowatych (Sphingidae) tworzą nagie poczwarki żyjące pod ziemią. Nierzadko spotkać można postaci typowe dla motyli – zwisające z gałęzi lub kory drzewa.

Ćma Thysania agrippina. Ćmy te posiadają skrzydła o największej rozpiętości dochodzącej do 31 cm.

Dieta

Jako poczwarki ćmy magazynują pewną ilość zapasów, dzięki którym mogą przetrwać, ale wiele gatunków gustuje w nektarze kwiatowym.

Pasjonaci tych latających owadów – zwłaszcza przedstawicieli zawisakowatych (Sphingidae) – mogą je przyciągnąć do swych ogrodów sadząc kwiaty o dużej ilości nektaru: aksamitki, lawendę, floksy, budleje, miodunki, pelargonię lub wiciokrzew.

Ćma zmierzchnica trupia główka (Acherontia atropos). Największa ćma występująca w Polce; jest jednocześnie jednym z największych europejskich motyli – nieco większa od niej jest pawica gruszówka (Saturnia pyri) – największy motyl w Europie.

Wrażliwość na światło – kompas świetlny?

Dlaczego ćmy lecą do światła?

Nieodgadniony pozostaje powód, dla którego ćmy lecą do każdego rodzaju światła. Jedna z najczęściej głoszonych teorii mówi, że ćmy kierują się polem magnetycznym Ziemi lub tzw. kompasem świetlnym.

Księżyc – latarnia morska dla ciem

Uważa się, że swoistą latarnią morską nawigującą ćmę jest Księżyc, która utrzymuje względem niego stały kąt i porusza się po linii prostej (in. reakcja kompasowa lub menotaksja).

Wpływu na zmianę kąta nie ma duża odległość jaką pokonuje zwierzę w ciągu nocy, zatem nie ma problemu z utrzymaniem toru lotu.

Sztuczne światło

Wszystko poszłoby gładko, gdyby nie sztuczne światło – ćma często przyjmuje je za „latarnię morską”, jednak sztuczne światło ma to do siebie, że jego położenie względne zmienia się po pokonaniu krótkiego dystansu przez zwierzę. Wtedy ćma instynktownie próbuje skorygować tor lotu zbliżając się do światła, co powoduje lot spiralny często kończący się śmiercią owada.

Ćma Antheraea polyphemus.

Jednym z argumentów przeciw tej teorii jest fakt, że zauważenie sztucznego światła nie zmienia natychmiast zachowania ćmy; na początku długo leci prosto, dopiero po chwili wpada w lot spiralny.

Ta interesująca teoria nie tłumaczy też, co jest powodem szybkiego i wręcz hipnotycznego latania wokół źródeł światła.

A może ćmy lecą w kierunku światła aby się ogrzać?

Inna z teorii (najprawdopodobniej również błędna) głosiła, iż ćmy lecą w kierunku światła aby się ogrzać. Szkopuł jednak w tym iż dziś wiemy, że przyciąga je jednak ultrafiolet, czyli zimne widmo…

Jak pozbyć się ćmy z pokoju?

Chcąc pozbyć się ćmy z pokoju najlepiej zgasić wszystkie światła, otworzyć okno i zaczekać, aż ćma sama wyfrunie w kierunku nowego źródła światła.

Zawisak borowiec (Sphinx pinastri / Hyloicus pinastri).

Szczegółowe dane i wymiary

Ćmy, motyle nocne (Heterocera)

  • Rozpiętość skrzydeł: 2 – 310 mm
  • Powierzchnia skrzydeł: 2 – 400 cm2
  • Długość życia: ok. 40 dni
Ćma Fruczak gołąbek (Macroglossum stellatarum) do złudzenia przypomina kolibra.

Największe ćmy

Największa rozpiętość skrzydeł

Największą rozpiętość skrzydeł ma ćma Thysania agrippina występująca w Brazylii. Rozpiętości jej skrzydeł może dochodzić do 31 cm.

Coscinocera hercules, ćma występująca w północnej części Australii oraz na Nowej Gwinei osiąga zwykle rozpiętość skrzydeł ok. 27 cm. Jest największą ćmą w tamtym rejonie i jedną z największych ciem na świecie.

Największa powierzchnia skrzydeł

Największą powierzchnię skrzydeł posiada ćma Pawica atlas (Attacus atlas). Powierzchnia jej skrzydeł osiąga nawet 400 cm2. Rozpiętość jej skrzydeł jest niewiele mniejsza niż rekordowych osobników  Thysania agrippina – osiąga zazwyczaj 25 cm. Rekordowy osobnik, z wiarygodnym pomiarem miał rozpiętość skrzydeł wynoszącą 26.2 cm, choć przyjmuje się że rozpiętość skrzydeł tych ciem może osiągać nawet 28-29 cm. Ćma ta występuje w  w Azji Południowo-Wschodniej, w południowych Chinach i Indonezji.

Największa ćma w Polsce

Największa ćma występująca w Polsce to zmierzchnica trupia główka (Acherontia atropos). Rozpiętość jej skrzydeł wynosi od 9 do 13 cm. Ćma waży ok. 10 g. Jest największym motylem występującym w Europie; na głowie posiada charakterystyczny rysunek, któremu zawdzięcza swą nazwę.

Nietoperze to naturalni wrogowie ciem.

Ćmy, motyle nocneciekawostki

  • Na świecie żyje ok. 160 000 gatunków ciem, czyli prawie 10 razy więcej niż gatunków motyli.
  • Ćmy, a zwłaszcza ich gąsienice są głównymi szkodnikami upraw rolnych w wielu regionach świata.
  • Kilka ciem z rodziny molowatych (Tineidae) to powszechnie występujące szkodniki, ich larwy zjadają tkaniny (ubrania i koce) wykonane z naturalnych włókien, takich jak wełna czy jedwab.
  • W latach ’60-tych w Wirginii Zachodniej powstała historia o Człowieku-Ćmie, który między 15 listopada 1966, a 15 grudnia 1967 grasował po ulicach miasta. W książce Johna Keela z 1975 pt.: „Przepowiednie człowieka-ćmy” (ang. The Mothman Prophecies), istota ta była związana z paranormalnymi wydarzeniami w okolicach zawalonego mostu Silver Bridge.
  • W Polsce występuję ćma fruczak gołąbek (Macroglossum stellatarum), który do złudzenia przypomina kolibra.
  • Najszybsze ćmy z rodziny zawisakowatych (Sphingidae) potrafią osiągać na długich dystansach prędkość 50 km/h, na krótszych zaś nawet 65 km/h.
  • Feromony płciowe ćmy pawicy atlas (Attacus atlas) samce wyczuwają nawet z odległości 5 km.
Ćma Gynanisa maja.

Polecamy:


Baza Dinozaurów

38 komentarzy

  1. W tekście jest pewien błąd: „Ćmy, a zwłaszcza poczwarki są głównymi szkodnikami upraw rolnych”
    Poczwarka to stadium rozwojowe motyli, które jest najmniej ruchliwe ze wszystkich stadiów i w tym stadium nie pobiera ono pokarmu. Jest stadium między gąsienicą, to wtedy może wyrządzać największe szkody w uprawach, a formą dorosłą (imago). Często forma dorosła już nie pobiera pokarmu, ogranicza się do rozrodu i korzysta z zapasów, które uzyskała jako gąsienica.

  2. Bardzo się boję ćmy a przecież nic mi nie zrobi. Jednak nie umiem tego strachu opanować. Ale nigdy bym jej nie zrobiła krzywdy. Ciekawy artykuł.
    Ale chyba samo lecenie do żarówki nie robi im krzywdy? Nie zrozumiałam o co chodzi z tym lotem spiralnym do zarówki.

    1. Ala, czy Bielinka kapustnika czy Rusałki pokrzywnik także się boisz? Bo osobiście wielkiej różnicy nie widzę. Włoski także mają, są nie koniecznie mniejsze od ciem… więc, że co? inaczej trochę latają? mają inne czułki? To Cię tak przestrasza? Nie rozumiem?

      1. Jako dziecko złapałem motyla i przyjrzałem mu się dokładnie. Aż mną zatrzęsło, uzmysłowiłem sobie jaki jest obrzydliwy i od tej pory panicznym lękiem reaguję szczególnie na ćmy.
        Nie pomaga chodzenie do pomieszczenia z motylami w ZOO czy oglądanie kolekcji motyli w gablotach. Dam radę patrzeć, jeśli są oddzielone szybą, jeśli mam 100% pewności, że motyl mnie nie dotknie. Żałuję, że tej fobii nie mogę przezwyciężyć. 🙁

  3. Wnuczek przyniösl dzis do domu gäsiennice-olbrzyma !! Jest wielkosci palca wskazujäcego doroslego czlowieka ,koloru jasno-zielonego ,z wierzchu >pobrudzona <bräzem,z obydwu stron odwloka,na kazdym pierscieniu widac paseczki bialo-bräzowe.Na samym koncu sterczy,zakrzywiony lukowato do göry,czarny ,ostry kolec.Co to za cudo jest ???? Jak sie cala rodzinka napatrzy to po poludniu jä gdzies w krzaki wyniesiemy

  4. Możecie sobie zaktualizować „Ciekawostki”. Pięć km to jednak wciąż za mało. Cytat z Wikipedii „Samice jedwabników morwowych wydzielają feromon płciowy – bombikol, który może zwabić samca z odległości 10 km”.

  5. Dziękuję za uwzględnienie uwagi. W tekście znalazłem jeszcze jedną nieścisłość pod zdjęciem Zmierzchnicy trupiej główki. O ile od biedy można się zgodzić, że jest to największy motyl w Polsce, to w Europie jest nim Saturnia pyri pawica gruszówka (15 cm rozpiętości), konkurować z nią może Antheraea yamamai, też z rodziny pawicowatych, migrant ze wschodu, który zadomowił się na południu Europy. Wracając jeszcze do Polski, pawicę gruszówkę podawano również z naszego kraju, ale dane te pochodzą sprzed II wojny światowej. Stąd określenie „od biedy”

    1. Rzeczywiście pawica gruszówka (Saturnia pyri) jest nieco większa od zmierzchnicy trupiej główki (Acherontia atropos), jest tym samym największym motylem w Europie. Jak zwykle dziękujemy za zwrócenie uwagi 🙂

  6. Niektórych ciem faktycznie trzeba się obawaiać.
    Motyle nocne z rodzaju Calyptra są wampirami.Ssą krew zwierząt stałocieplnych a człowiekiem nie gardzą,owszem mają z niego przysmaczek…Ich trąbka posiada coś w rodzaju sztyletu wbijającego się w skórę ofiary.Podobne przystosowanie posiadają tropikalne motyle wysysające owoce stąd podejrzenie że ćmy-wampiry mogły z nich wyewoluować.Równie dobrze może to być efekt tzw.”konwergencji” czyli ewolucjii zbieżnej.Bo te ćmy nie występują tylko w tropikach niektóre gatunki bytują w lasach tajgi syberyjskiej a ostatnio ich obecność stwierdzono na płw.Skandynawskim czyli całkiem blisko nas…Być może zmiany klimatu czynią ten gatunek ekspansywnym.
    Lepiej uważać w nocy.
    ps.miłośnikom mocnych wrażeń polecam filmik pokazujący ze szczegółami jak Calyptra ssie ludzką krew-można go zobaczyć na YOUTUBE.(blood sucking moth a.vampire moth)

      1. Eeee…Nie czujesz bluesa kolego.Komary,pluskwy upierdliwe toto i powszechne do obrzydliwości.A taki krwiopijny nocny motylek,mało kto o nim słyszał.Ćmy zawsze jakoś kojarzyły się z nocną grozą czymś tajemniczym.Podfruwa takie cuś miękko,bezszelestnie obmacuje czułkami i ssie.A sowa ponuro pohukuje i księżyc w pełni świeci…

    1. Tak dzisiaj obserwowałem taką ćmę i jak zbliżyłem palec to czułka to za nim pognała jak szalona. Mogłem nią tak sterować. Była przerażająca. Dałem ją na zewnątrz. Kilka minut później przeczytałem na wiki że są też ćmy wampiry i wiem że to była taka.

  7. Mój brat znalazł w swoim pokoju ćmę o rozpiętości skrzydeł równej średnicy tradycyjnej nakrętki od butelki. Jest cała biała z czarną otoczką na skrzydłach I kilkoma czarnymi plamkami. Jedno ze skrzydeł ma uszkodzone i nie może latać. Postanowiliśmy się nią zaopiekować. Czym możemy ją karmić i w jakich warunkach będzie jej najlepiej? Jaki to może być gatunek?

    1. Lauro, nie wiem jaki to gatunek, ale po pierwsze ćmy żyją krótko – 40 dni, po drugie najlepiej wynieść ją do parku albo ogrodu aby mogła się pożywić nektarem z kwiatów.

  8. Dzień dobry mam pytanie ile żyje i gąsiennica zawisaka tawulca , nigdzie nie mogę znaleźć takiej informacji chodzi mi o samą gąsienicę a nie kokon. Dziękuję.

  9. Troszkę jestem spóźniona z pytaniem, ale nigdzie nie mogę znaleźć informacji w jakich miesiącach da w Polsce ćma? Konkretnie od kiedy do kiedy można je spotkać. Może ktoś znający temat mi odpowie? Z góry dziękuję?

    1. Ćmy, podobnie jak motyle dzienne, można spotkać od wiosny do jesieni. Najczęściej od kwietnia, choć jeżeli dni są ciepłe, to budzą się już z marcu.

  10. Dziś wieczorem do pokoju wleciała mi olbrzymia ćma, na oko jakoś 8-9 centymetrów długości. Złapałem ją i wypuściłem. Wyglądała jak zwykła ćma, tylko te rozmiary… Nie miałem pojęcia że w polsce żyje coś takiego…

  11. Szukam informacji o owadach (ćmach?) które w olbrzymiej ilości siadały na ludziach po zmiechrzu, w kręgu światła.Okupowały nas w Budapeszcie, na statku i w restauracjach. Wyglądają jak małe, białe motyle, z bardzo długim, witkowatym odwłokiem. Ciężko się było od nich opędzić. Ciekawa jestem co to było, ale w internecie nie znalazłam zdjęć tych stworów;)

    1. Zastanawiam się czy nie były to jętki z gatunku Palingenia longicauda,na Węgrzech dosyć pospolite.Nad Dunajem zawsze było ich mnóstwo aż do lat 60-tych kiedy gwałtownie wzrosło zanieczyszczenie wody.Obecnie jakość wód tej w rzece uległa ogromnej poprawie i masowe pojawy Palingenia longicauda znów są obserwowane.Charakterystyczną cechą tych jętek jest śnieżnobiałe ubarwienie.Wieczorem ciągną do światła.Nie latają na duże odległości i trzymają się blisko wody.Owady te NIE SĄ motylami!

      1. Moment…to może być także gatunek Ephoron virgo.Bardziej przypomina motyla niż jętkę ,jest biały i (co właśnie sprawdziłem) bywa obserwowany w Budapeszcie nad Dunajem.
        Roi się później niż P.longaciuda-w sierpniu , czyli właśnie teraz.Jeśli to świeża obserwacja to stawiałbym raczej na E.virgo…

  12. Niedźwiedziówka Kaja
    Zawisak Borowiec
    Zmrocznik Gładysz
    Nastrosz Półpawik
    Zmierzchnica Trupia Główka
    Fruczak Gołąbek
    Fruczak Trutniowiec
    Nastrosz Lipowiec
    Nastrosz Topolowiec
    Zawisak Powojowiec
    Zawisak Tawulec
    Zmrocznik Pazik
    Zmrocznik Wilczomleczek
    Torzyśniad Kasztanówka
    Trociniarka Czerwica
    Wycinka Sierpianka
    Miernik Zielniak
    Rolnica Tasiemka
    Wstęgówka Pasuwka
    Brudnica Mniszka
    Brudnica Nieparka
    Niedźwiedziówka Włodarka
    Szewnica Bzówka
    Nasierszyca Brzozówka
    Niesobka Chmielanka
    Wzjeżka Łozówka
    Czy istnieją jeszcze jakieś ćmy w Polsce ?

    1. W Polsce żyje ponad 3000 gatunków ciem, trudno by je było wszystkie wymienić. Być może w jakichś opracowaniach naukowych istnieje takie zestawienie.

  13. A ja mam takie pytanie…bo zastanawia mnie dlaczego ćmy ilekroć wlecą do mojego poKoju to bardzo chętnie na mnie siadają i siedzą na mnie dopóki ich nie zgonię z siebie

    1. Motyle nocne czy dzienne siadają na człowieku głównie dlatego, że przyciąga je zapach potu. Starają się w ten sposób uzupełnić braki pewnych soli mineralnych. Być może masz jakąś specyficzną przemianę materii i związany z tym nietypowy skład chemiczny potu. Ludzie najczęściej tego nie zauważają, owady tak.

    1. Większość ciem jako dorosłe osobniki żyje od 65 do 90 dni. Są gatunki, których życie trwa 30 dni. Trudno mi powiedzieć, ile dokładnie żyje akurat Rolnica tasiemka (Noctua pronuba), niemniej będzie się mieściła w tym przedziale.
      Natomiast cały cykl życia od wyklucia, przez postać larwalną do zakończenia życia może trwać ok. 12 miesięcy, oczywiście u różnych gatunków, ten cykl różni się długością.

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Back to top button